خنده واکنشی طبیعی در برابر هیجانات احساسی و عاطفی است. هیجاناتی که بر خاسته از شگفتی انسان است موجب می شود تا به اشکال مختلف سرور و شادمانی در چهره و لبخند و تبسم بر لب و یا خنده با صداها  و آوازهای خاص خود را نشان دهد. قرآن عامل و علت اصلی واکنش های هیجانی شادی و سرور و خنده را شگفتی بشر می داند. هر گاه انسان با چیزی که انتظارش را نداشته باشد رو به رو شود ناخودآگاه و ناخواسته واکنشی نشان می دهد که آثار آن در روح و روان و نیز جسم و بدن وی نمودار  می شود. این گونه است که شاد می شود و خنده و لبخند بر چهره اش نمایان می شود.

از نظر قران هر چند که خنده و تبسم از پیامدهای غیر اختیاری و طبیعی انسان نسبت به علل و امور شگفت انگیز و غیر منتظره است ولی عوامل خنده وعلل آن اموری اختیاری است که می تواند گاه به شکل اختیاری ایجاد شود و شخص را در موقعیتی شگفت انگیز قرار داد. به این معنا که این امکان به طور اختیاری فراهم است تا با ایجاد عوامل خاص موجبات شگفتی شخص را فراهم آورد و خنده را در وی بر انگیزد.

از نظر قرآن ایجاد بستر و زمینه ها و یا عوامل شگفتی و در نتیجه خنده امری مطلوب و درست است و برای ایجاد شادی در شخص می توان از این ابزار بهره جست. در داستانی که قرآن از چگونگی دیدار فرشتگان با حضرت ابراهیم (ع) به دست می دهد نه تنها به نمونه ای عینی از ایجاد عوامل خنده اشاره می کند بلکه با بیان کاملی از این رخداد  گزارشی از ترفندها و بازهای نمایشی فرشتگان اشاره می کند تا موجبات خنده ساره همسر ابراهیم (ع) را فراهم آورند. شاید بازخوانی این حکایت و تبیین و تحلیل گزارش قرآنی از این منظر بر خیلی ها سخت باشد ولی این بدان معنا نیست که کتمان آن یا ارایه آن به شیوه و روشی دیگر می تواند حقیقتی را نهان سازد. آن چه اتفاق افتاد هیچ به معنا تضعیف مقام پیامبری نیست چنان که رفتار فرشتگان نیز هیچ گاه به معنای نادیده گرفتن مقام و جایگاه بلند آنان نمی باشد. در این جا تنها نخست به گزارش قرآن از حرکات نمایشی فرشتگان اشاره می شود که نوعی طنز خاصی را با خود همراه دارد. در این نمایشنامه که قرآن آن را گزارش می کند و فرشتگان آن را به مورد اجرا در می آورند پیرزنی چنان تحت تاثیر قرار می گیرد که از شادی به صدای بلند می خندد و صدای آواز خنده وی همگان را به سوی وی جلب می کند. داستان این نمایش طنز فرشتگان در دو سوره هود و ذاریات آمده است. در آیات 69 تا 76 سوره هود و آیات 24 تا 29 سوره ذاریات به این داستان به طور کامل پرداخته شده است. در این جا تلاش شده تا هر دو گزارش با هم ادغام شود و گزارش یگانه ای از نمایش طنز فرشتگان برای شاد کردن ساره ارایه شود.

فرشتگان خود را به شکل مردان جوانی کامل و زیبا در می آورند و با تجسم یابی به عنوان مسافران وارد بر حضرت ابراهیم (ع) می شوند. حضرت ابراهیم گروهی جوان مسافر را می بیند که به سوی وی می آیند. آن حضرت که همواره مهمان نواز بود به استقبال ایشان می شتابد و آنان را به خانه خویش مهمان می کند.

شمار مهمانان به اندازه ای است که گوسفندی کفاف ایشان را نمی کند از این رو گوساله ای فربه از گله خویش بر می گزیند و می کشد. ساعتی به ذبح و پوست کندن و آماده سازی آن مشغول می شود. آن گاه آتشی می افرزود و به آشپزی می پردازد. در این مدت جوانان در خانه وی در انتظار هستند تا ایشان بیاید. آن حضرت سفره رنگین از کباب و خوراک هایی که از گوساله فراهم آورده است می اندازد و آن گاه مهمانان عزیز و گرامی خویش را به خوردن فرا می خواند.

اما هیچ یک از جوانانان مسافر دست به غذا نمی برند. آن حضرت که با علم و دانش الهی و چشم ملکوتی خویش ایشان را نمی شناسد در حیرت می شود و در درون از ایشان بیمناک و هراسان می گردد؛ زیرا کسی که به غذا دست نمی برد به حتم قصد شومی دارد که حاضر نمی شود از خوراک میزبان بخورد. این گونه است که هراسان و بیمناک به ایشان می نگرد.

همسرش ساره که پیرزنی است، در گوشه ای به این جوانان و رفتارشان می نگرد  و رفتار همسرش را زیر نظر دارد. ترس را در چهره  وی می خواند و این که این جوانان چه خواهند کرد؟

در این هنگام است که فرشتگان خود را معرفی می کنند و می گویند که اصلا انسان نیستند تا خوراک بخورند و از غذای گوساله تغذیه کنند.

وقتی پرده فرو می افتد . حضرت ابراهیم  از این که رو دست خورده و این مدت سرکار رفته است  به ایشان هاج و واج می نگرد.  ساره در آن گوشه اتاق ایستاده و به گفته ها  و حرکات  شوهرش و مهمانان خیره شده است. ساره هنگامی که می شنود مهمانا ن وی فرشتگانی هستند که شوهرش را سر کار گذاشته اند  و  او را مدتی  به دنبال کشتن گوساله و آشپزی و  سفره  و خوان گذاری مشغول داشته اند ، ناگهان به خنده می افتد و از این وضعیت پیش آمده با آواز بلند و صدای  رسا شروع به خنده می کند. فرشتگان با این نمایش خویش چنان شرایطی را فراهم می آورند که موجبات شگفتی و خنده ساره را فراهم می آورند.

در این داستان حضرت ابراهیم (ع) به گونه ای در بازی فرشتگان وارد می شود که از جزئیات و کلیات آن هیچ آگاهی ندارد. حضرت خود بازیگری مهمان است که زمینه خنده ساره را فراهم می آورد؛ زیرا عدم آگاهی آن حضرت شرایط و وضعیتی را پدید می آورد که شگفتی ساره و خنده وی را سبب می شود.

ناگفته نماند که پیامبران از علم و دانشی خاص برخوردار می باشند و حضرت ابراهیم (ع) دانشی شهودی داشت و ملکوت و باطن همه چیزهای جهان را به اذن و خواست الهی می دانست. از این رو نمی توان وی را عدم اطلاع دانست ولی در هنگام آزمون مانند داستان قربانی کردن اسماعیل و در این داستان که بیان شد آن حضرت در نوع از عدم آگاهی به سر می برد و نتوانسته بود حقیقت و باطن این جوانان مسافر را ببیند و بشناسد. از این روست که ناخواسته وارد بازی و طنز نمایشی فرشتگان می شود.

 

 شهود و علم شهودی در فرهنگ قرآنی اسلامی به معنای آن است که شخص همان گونه که نسبت به خود و احساسات و عواطف و دردها و شادی های خویش آگاهی و دانش دارد نسبت به امور بیرونی و آفاقی نیز همان گونه آگاهی و دانش دارد. این همان  گونه  به معنای همسانی است. به سخنی دیگر علم و دانش شخص به آفاق و اموری بیرونی هماند علم و دانش وی به خود و نفس است. این گونه است که علم حضرت ابراهیم (ع) به امور و ملکوت و باطن آفاقی همانند علم و دانش وی به خود و دردها و غم ها و شادی هایش است. از این رو هنگامی که در رویا به وی می گویند که فرزند خویش را می بایست قربانی کند از آگاهی کامل و شهودی برخوردار بود و همه چیز را آن چنان که خود می خواست می دید و هیچ  آه و ناله و سوز و گداز و اعتراض نداشت. کسی که از شهود برخوردار است و علم به ملکوت دارد در مقامی نیست که چرا کند؟ زیرا چرایی برای او لغو و بیهوده و بی معناست. هنگامی که خورشید را به عیان می نگرد دیگر از خورشید پرسیدن و ظهور و بروز آن سوال کردن لغو و بیهوده است. البته این آگاهی و دانش ایشان تا زمانی است که خداوند بخواهد و زمانی که خدا نخواهد و اذن ندهد مانند مواردی که مورد آزمون قرار می گیرند مانند زمانی که به حضرت ابراهیم(ع) فرمان ذبح فرزندش اسماعیل را می دهد و یا گم یوسف (ع) در چاه قرار می گیرد ویا به هر علتی دیگر چون زمانی که فرشتگان بر حضرت ابراهیم (ع) وارد می شوند و این مهمان گرامی خویش را نمی شناسد. ( ذاریات آیات 24 تا 29 و هود آیات 63 تا 73)

انسان نمی بایست به نعمتی شاد گردد و یا از دست رفتن نعمتی اندوهگین شود؛ زیرا نعمت هر چند بزرگ و مهم باشد تا به درستی از آن بهره گرفته نشود نقمت است . اگر به کسی نعمتی داده می شود می بایست با به کارگیری و بهره مند درست از آن در راستای تکامل و کامل خود و جامعه انسانی شکر نعمت گزارد. از این رو از هر نعمتی دو پرسش می کنند که از کجا آورده ای و در کجا هزینه و خرج کرده ای؟ کسی که نعمتی به وی داده می شود همواره تا زمانی که نعمت هست می بایست هوشیار و بیدار باشد تا خدای نکرده در راه بد استفاده نشود و یا نکند. به بنی اسرائیل نعمت های بسیاری داده شده بود ولی آنان با ناسپاسی و عدم استفاده درست و یا نابه جا گرفتار غضب الهی شده اند و قرآن بر ایشان خشم گرفت و خشم بر خشم را خریدند. کسی خشمی را می خرد ولی ایشان خشم بر خشم را خریدند. بنابراین نمی بایست با هر نعمتی بر این باور بود که خداوند به من اکرام کرده است: قد اکرمن ( فجر آیه 15) و یا با هر از دست دادن نعمتی نمی بایست گفت که خداوند به من اهانت و توهین کرده است و مرا خوار داشته است: قد اهانن ( سوره فجر آیه 16) بلکه نه آن نعمت اکرام و بزرگداشت توست و نه آن گرفتن نعمت به مفهوم و معنای خوارکردن است. اگر به او نعمتی می دهد می بایست از همه آن پاسخ دهد. اگر خانه ای هزار متر مربع بسازد و بگوید : هذا من فضل ربی گمان نبرید که این فضل است بلکه این آزمون است که نادانسته خود را گرفتار کرده است(؛ باید گفت که این : هذا بلا عظیم و فتنه کبری؛ زیرا قرآن می فرماید: المال و البنون فتنه ) بنابراین  از وی بازخواست خواهد شد که تو به این همه فضای اضافی نیاز داشتی تا هزار متری بسازی و بگویی هذا من فضل ربی و این را فضل پروردگارت برشماری ؟ این ها چه آن نعمت و چه آن به ظاهر نقمت همه آزمون و ابتلای الهی است. فضل وقتی است که به درستی از نعمت بهره برید و به حکم : فی اموالهم حق للسائل و المحروم ( سوره ذاریات آیه 19) حق و حقوق صاحبان حق را بدهد و به دیگران کمک کند.

صاحب عصر و  زمان (عج) به حکم ولی الله الاعظم و خلیفه الله در همه جا حاضر است و هرگز به این  معنا غایب نیست. او در حال حضور خویش همه را بهره می دهد. از زمانی که ایشان زاد شد و ولایت و امامت را در پنج سالگی به عهده گرفت تا کنون حضور داشته و به حکم ربوبیت و پروردگاری طولی بر همه هستی در راستای تکامل آنان کمک و یاری می رساند. از این رو ایشان هرگز غایب در برابر حاضر نبوده اند. اگر برای ایشان غیبتی است دربرابر ظهور است. به این معنا که همواره حاضر است ولی ظهوری ندارد نه این حضوری نداشته باشد. آن که حاضر است اوست و آن که انتظار ظهور او می رود اوست. غیب ایشان در برابر ظهور ایشان است نه غیب در برابر حضور. از این روست که هم چون خورشیدی در پس ابر به همه روشنایی می دهد و همگان از وجودش بهره می برند. از زمانی که ولایت یافت عصر صاحب الزمان (عج) آغاز شد و از آن زمان مردمان به برکت وجودی ایشان رشد و تعالی خویش را شروع کرده اند. این گونه است که در عصر ایشان این همه پیشرفت و تعالی در جوامع بشری رخ نموده است.

زمان ظهور ایشان که حضور ایشان را ظهوری همراه خواهد بود و از پرده غیب بیرون می آید و چشمان همگان به جمال ایشان می افتد ، زمانی است که ظلم و جور همه جا را فرا می گیرد: مئلت الارض ظلما و جورا؛ در این زمان جور حاکمان و سلطه گران زیاد می شود و ظلم و بی عدالتی و بیداد قدرتمندان فزونی می یابد. این بدان معنا نیست که در عصر پیش از ظهور گناه زیاد می شود. گفته نشده است که در آن زمان گناه زیاد می شود بلکه گفته شده است که ظلم وجور زیاد می شود که ظلم و جور به ویژه دومی ارتباط تنگاتنگی با دولت ها و حکومت ها دارد. بنابراین پیش از ظهور آن چه فراوان است ظلم و جور است نه گناه . در این دوره است که مردم از ظلم و جور خسته می شوند و خواهان عدالت می گردند. تا انسان از ظلم و جور خسته نشود که : لیقوم الناس بالقسط انجام می شود. در این آیات گفته شده است که مردمان به قسط و عدالت قیام می کنند و آن را بر پا می دارند . به این معنا که تا مردم نخواهند در هیچ جامعه ای عدالت نمی تواند تحقق یابد. عدالت امری نیست که بتوان از بالا با دستور و حکم و فرمانی اجرا کرد؛ عدالت امری است که می بایست از میان مردم برخیزد و مردم می بایست آن را بر پا دارند. از این روست که مردم خسته از ظلم و جور دولت ها خود قیام می کنند و خواهان عدالت و ظهور کسی می شوند که این عدالت را به نام مردم تنها مدیریت کند. بنابراین صاحب الزمان (عج) مدیریت کننده عدالت است و آن که عدالت را بر پا می دارد مردمان هستند.

این چهار نکته را دخترم خواست و نوشتم.  باشد که بینش و نگرش وی به این مسایل مهم تغییر یابد و حق را چنان که قرآن گفته بشناسد و بیابد و برای آن قیام کند.

 

قرآن هستی را نشانه می داند. به نظر می رسد که در بینش و نگرش قرآنی نشانه ها از جایگاه خاص و ویژه ای برخوردار می باشند به گونه ای که بی نشانه ها نمی توان مفاهیم قرآنی را فهم کرد و به درک درستی از حقیقت و واقعیت در تحلیل قرآنی دست یافت. تفکر و تدبر در نشانه ها امری است که فرمان اصلی خداوند و پروردگار هستی و انسان است .  انسان می بایست در قرآن به عنوان نشانه های خداوند تفکر و تدبر کند چنان که بر اوست تا در هستی بیرون و هستی درون خویش نیز به عنوان نشانه ها بیاندیشد. این گونه است که نشانه های در همه جا نقشی پر رنگ و شگفتی دارند.

نشانه ها و نمادها مجموعه ای از ابزارهای شناختی هستند که بخشی از واقعیت را به شکل دیگری بازگو می نمایند. هر نشانه و نمادی گوشه ای از حقیقت و باطن چیزی را می نمایاند. در این بازگویی از حقیقت باطنی ، نمادها و نشانه ها کم و بیش از ظرفیت های متفاوتی برخوردار می باشند. برخی به گونه ای هستند که انسان را به سوی مقصد و مقصود به آسانی و سادگی منتقل می کنند و برخی از این توان و شانیت و ظرفیت برخوردار نمی باشند. برخی از آن ها در حالتی از حالات از ظرفیت بیش تری برخوردار می باشند و همان نسبت به یک شخص در حالتی دیگری از ظرفیت انتقالی کم تری برخوردار می باشد. چنان که تفاوت میان انسان ها و نوعی تلقی و ارتباط با نشانه ها خود عاملی مهم و موثر در حوزه پیام رسانی و واگویی حقایق می باشند.

از این روست که همه در حوزه نشانه های آفاقی و هم نشانه های انفسی و نیز نشانه های وجودی و کتبی و لفظی مساله تصریف آیات مطرح می شود و برای یک حقیقت ده ها بلکه هزارها بلکه ملیون و یا میلیاردها و چنان که خود قرآن بیان می دارد بی نهایت نشانه است که اگر دریا و اقیانوس ها با هفت برابر وضعیت کنونی آن جوهر و مرکب شوند تا نشانه ها را بنگارد از نگارش نشانه ها ناتوان خواهند ماند و آب ها به پایان می رسد و این نشانه های تصریفی به نهایت نمی رسد. به سخن دیگر همه این نشانه ها و نمادها که حقیقت یگانه ای را باز می نمایاند تنها تصریف آیات و نشانه هایی است تا انسان خود را بیابد و راه گم نکند. با این همه انسان در پس این نشانه ها و پرده ای از آن خود را گم می کند و نشانه ها اصالت می یابند و حقیقت در پس آن گم می شود. این گونه است که با همه ظهور آن حقیقت یگانه ، به کثرت نشانه ها ، حقیقت باطن می شود و آن چه آشکار است در پس پرده پندار مخفی می گردد.

اگر همه چیز نماد و نشانه است که قرآن از آن به آیه و آیات یاد می کند و  اگر همه این نشانه ها تصریف یک واژه و حقیقت و کلمه است که خداست، پس چرا برخی از کارها می بایست انجام شود و برخی از نشانه ها نادیده گرفته شود و برخی ازنشانه ها مغضوب گردد و برخی نابود شود؟

اگر ابلیس نشانه ای از نشانه های خداست که هست و اگر او نیز عضوی از لشکر خداست که هست : لله جنود السموات و الارض ؛ پس چرا می بایست برخی از نشانه از قرب و منزلت برخوردار شود و برخی دور گردند و مورد نفرین و دورباد قرارگیرند؟

 چنان که گفته شد هر نشانه ای با توجه به ظرفیت وجودی نشانه و نیز وجودی گیرنده پیام و نشانه متفاوت است و این تفاوت گاه تفاوتی ذاتی وماهوی است و گاه دیگر تفاوتی قراردادی و اعتباری است و گاه به حکم محکمات است و گاه به حکم متشابهات می باشد. به هر حال دنیا این گونه است که آب چون از ناودان فرو ریزد رنگ و شکل گیرد و از نشانه بودن به سستی و یا شدت گراید.

این گونه است که کعبه خانه خدا می شود با آن که اینما تولوا فثم وجه الله ؛ به هر سوی رو کنید آن سوی خداست. پس از اگر هر نشانه ای نشان از خداست و هر نمادی نام الله را در پس خویش دارد پس از چرا کعبه نشانه است؟

انسان موجودی نشانه گرا و نمادگراست و چون در عالم ماده و نشانه های می زید به ناچار می بایست نمادی داشته باشد. فرشتگان موجوداتی تنزیهی هستند از این روست که درهنگام آفرینش آدم به این نکته اشاره می کنند که خداوندا ما تو را تقدیس و تسبیح می کنیم بنابر این نیازی به موجودی دیگری نیست. خداوند در آن جا گزارش می کند که هدف موجودی است که افزون بر تسبیح و تنزیه بتواند اهل تشبیه باشد. این گونه است که تنها به نگاه عقل مدار تسبیح گو و تنزیه کننده سلب گرا ، نگاهی تشبیه گر و اثباتگری نیاز بود تا حقیقت خداوندی در جلال و جمال او تجلی کند و کمال الهی رخ بنماید. از این روست که انسان تنزیه گر و تشبیه گو را آفرید تا خود را در آینه کمال آدمی بنگرد.

این انسان تشبیه گر و اثبات گرا نیازمند آن است که نشانه ها و نمادهایی را داشته باشد. این گونه است تا کعبه به عنوان نماد و نشانه توحید جعل می شود تا انسان گم نشود. کعبه نشانه ای است تا انسان راه خویش را گم نکند؛ زیرا در میان این همه نشانه ها و تصریف آیات حقیقت را به طور کامل نمی تواند ببیند و بنگرد از این رو لازم بود تا مرکز تمرکز و محوری توحیدی داشته باشد.

کعبه خود نشانه است و مناسک حج یعنی انبوهی از نشانه ها و نمادها که به شکل آیینی اجرا و انجام می شود . همه این ها برای آن است که انسان خود را بیابد و خدا خود را. اگر از انسان خواسته می شود تا در حج قربانی کند و گوشت و خون بریزد و هدیه کند. هدف آن نیست تا خون و گوشت قربانی به خدا برسد بلکه از برای آن است که تقوا را بیابد. تقوا به معنای خود داری و نگه داری و حفظ از گمراهی است. وقتی انسان به اطاعت الهی در این گوشه دنیا به قربانی می رود و مناسکی  را به شکل نمادین به جا می آورد آن چه مطرح می شود اطاعت اوست. هر ناظر بیرونی می فهمد که این شخص موجودی مطیع است و این همه را تنها به تعبد و اطاعت انجام می دهد. در حقیقت آن چه در همه اعمال خود را نشان می دهد اطاعت وفرمانبرداری محض آدمی است. اگر هر کسی برای هر گوشه ای از این مناسک و آیین های حج فلسفه ای را بیان می کند و از پس حضور درعرفات معرفت را می شناساند و یا از پس اشواط توحید محوری را می خواند. این همه هر چند درست و به صواب است ولی این ها خود نام و نشانه ای از اطاعت است. همان پرسشی که برای گذشتگان بوده است که چرا قربانی کنند ؟ و آن گاه به این نتیجه رسیدند که گوشت و خون به دیوار کعبه بمالند  و یا بیاویزند تا خدایشان بهره گیرد ، این توجیه های ما این زبان را دارد ولی در پس همه این ها آن چه نباید فراموش شود اطاعت است. مگر تقوای الهی جز به اطاعت محض و تعبد از آموزه های و فرمان های یقیینی و قطعی اوست؟ بی گمان طوعا او کرها به سوی او می رویم و چه خوب است که به اطاعت به سوی او رویم. این گونه است که حقیقت حج جز تقوا نیست و حقیقت تقوا نیز جز اطاعت از فرمان های او نمی باشد. بنابراین:  لاینال الله لحومها و لادمائها و لکن یناله التقوی منکم ( حج آیه 37) آن چه به خدا می رسد از این قربانی گوشت و خون آن نیست بلکه آن چه به خدا می رسد تقوای شماست. در حقیقت هدف از این همه همان تقواست که همان اطاعت است. این نشانه ای است که خداوند برای آزمون بشر آن را قرار داده است. پس حقیقت را با تدبر در این آیه و آیات انفسی و آفاقی درک کنیم و بیراهه نرویم. خداوند میزان سنجش را تقوا و اطاعت انسان قرار داده است و از حج اگر کسی چیزی جز اطاعت و تقوا به دست نیاورد همه چیز آن را به دست آورده است و بلکه همه معنای آفرینش و هستی را به دست آورده است.

پس ای قوم به حج رفته کجایید کجایید

معشوق همین جاست بیایید بیایید

اگر این عشق تجلی اطاعت و تقوا نباشد آن عشق و حج هیچ سودی نبخشد و آدمی را به جایی نبرد. پس در حاجیان می بایست در حج خویش تنها در اندیشه اطاعت و تقوا باشند که تنها این ذخیره آخرت ایشان است و در پیشگاه خداوند به امانت می ماند. این نشانه حج را به هدف و مقصد یگانه هستی و اطاعت از وی به جا آوردن هدف حج و وجوب آن است. باشد که در هر کجا نشانه ها را به درستی دریابیم و به حقیقت یگانه بدان نزدیک شویم . مگر نه این است که روزه نیز از برای همین دست یابی به تقوا ست و آن خود نشانه ای دیگری از نشانه های آن یگانه ؟ کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون  

 

 

شخصیت انسان را مجموعه ای از بینش ها، نگرش ها، منش ها و گرایش ها تشکیل می دهد. گاه به جهاتی شخصیت انسانی تحت تاثیر رفتارها و کنش ها و واکنش های ناپسند و نابهنجار قرار می گیرد و از حالت تعادل بیرون می رود. برای بازسازی و ساخت دوباره، سازه شخصیتی ، روش هایی را روان شناسان پیشنهاد می کنند که برای تصحیح رفتاری و ایجاد تعادل شخصیتی لازم  و ضروری می دانند.

در آموزه های وحیانی نیز به مساله از زاویه دیدی دیگر توجه شده است. مساله توبه یکی از راه های بازسازی است که قرآن بیان می کند. توبه به معنای بازگشت اعتقادی و باوری به سوی هنجارهاست. شخص با توبه به این درجه اعتقادی و باوری می رسد آن چه تاکنون بدان عمل می کرد و بینش و نگرش و گرایش وی را شکل می داد، نادرست بوده است و وی را از راه حق و کمال دور می سازد.

در حوزه عمل نیز روشی را پیشنهاد می دهد که از آن به تکفیر یاد می کنند. تکفیر به معنای پوشاندن است به گونه ای که گویی انجام نشده است.( مفردات راغب اصفهانی ص 714) شخص با توبه از اندیشه گناه و عمل به آن باز می گردد و در اندیشه هنجارها و رفتار درست و صالح می شود و با تکفیر تلاش می کند تا با عمل به هنجارهایی خاص، هر گونه نشانه ای نابهنجاری و آثار آن را از خود بزداید. شخصی که گناه و نابهنجاری را انجام می دهد هر چند با توبه از نظر فکری و روحی به آرامش دست می یابد ولی آثار نابهنجاری در وجود و شخصیت او باقی می ماند و لکه هایی سیاه هنوز در ته دل او باقی و برقرار است از این رو نیاز است تا با اعمال زنگارها و لکه های باقی مانده را بزداید.

قرآن اعمال صالح و کارهای نیک و شایسته را عامل اصلی پوشاندن گناهان و زنگارهای آن می داند.(هود آیه 114) البته پیش از آن که شخص به اعمال صالح رو آورد امید به خداوند است که موجب می شود تا گناهان را با اعمال صالح تکفیر کند و بپوشاند. ( تحریم آیه 8)

برای دست یابی به تکفیر و بازسازی شخصیت وجودی می بایست افزون بر اعمال صالح به امور چند به عنوان شروط و عوامل تکفیر توجه داشت. قرآن برپاداشتن نماز (مائده آیه 12) انفاق و کمک به دیگران و پرداخت زکات و صدقات مالی (همان ) یاری به صالحان و رهبران و پیامبران و احترام به آنان (همان ) را از مهم ترین مصادیق عمل صالح و تکفیر بر می شمارد. در حقیقت این ها نمونه ها و مصادیق عینی از اعمال صالح است که قرآن با تاکید بر آن می کوشد تا توجه انسان ها بدان جلب و جذب نماید.

از این رو آوارگی و تحمل هجرت در راه خدا(آل عمران آیه 190 تا 195) احسان و نیکوکاری ( هود آیه 114 و 115 و زمر آیه 34 و 35 و احقاف آیه 15 و 16) و دوری و پرهیز از گناهان (نساء آیه 31) تحمل سختی و اذیت و آزار دیگران در راه خدا(آل عمران آیه 195) جهاد در راه خدا( همان ) و هر آن چه که مصداق عمل صالح می باشد.(فرقان آیه 70 و نیز عنکبوت آیه 7 و محمد آیه 2) عامل مهمی در تکفیر و پوشاندن گناهان می باشد. این گونه است که تکفیر می تواند آدمی را به شخصیت سالم بازگرداند و تکفیر از گناهان از عوامل رستگاری به شمار آید.

 

زن در هستی شناسی قرآن از ماهیتی وابسته برخوردار است. در تحلیل قرآنی و گزارشی از آفرینش زن به دست می دهد، زن موجودی است که بر خلاف باورهای تحریفی شرایع یهودی و مسیحی از باقیمانده گل آدم و یا عضو بدنی و کالبدی جسمی وی خلق نشده است. تعبیری که قرآن از این مساله به دست می دهد کاملا با تحلیل و گزارش یهودی مخالف است. در گزارش قرآن به جای آن مساله به حوزه جسم ارتباط یابد به حوزه و نشاه دیگری مرتبط می شود. قرآن از نشاه و مرتبه ای سخن می گوید که نه مرتبه جسم صرف است و نه روح محض. از این روست که سخن از نشاه نفس می کند. نفس در یکی از کاربردهای قرآنی به معنای روح تعلق یافته به کالبد جسمانی است. خداوند در بیان آفرینش انسان می فرماید: خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها ؛ خداوند شما را از نفس یگانه ای آفریده است و از همان نفس یگانه همسرش را آفریده است(نساء آیه 1)

در این آیه به روشنی بیان می شود که آدم (ع) به عنوان نفس واحد و یگانه ای است که خداوند آفریده است و از بخشی از همان نفس جفت و همسرش را آفریده است. کاربرد حرف جاره من از آن روست تا جزئیت و نیز منشای انتزاع به خوبی تبیین گردد. به این معنا که زن بخشی از همان نفس واحد است و برخلاف باورهای یهودی درکتاب تلمود نه از موجودات دیگر و یا انواع دیگری می باشد و نه این که خود موجود و حقیقت مستقلی است تا موجب شود تا با دو نوع مخلوق متفاوت و گوناگون مواجه شویم و زن را از دایره انسانیت بیرون بریم چنان که برخی از ادیان و مذاهب غیر توحیدی با زن این گونه برخورد می کردند و زن را موجودی غیر انسانی قرار می دادند. شگفت این که در آثار تلمودی یهودی بر این نکته تاکید شده است که همه انسان ها از مادری جنی و یا غیر انسانی به دنیا آمده اند و تنها یهودیان از مادری فرشته پدیدار شده اند.

در باورهای یهودی تناقضات و اختلافات بسیاری یافت می شود که برای شناخت جایگاه زن در قرآن بدان نیاز است؛ زیرا بسیاری از آیات قرآنی ناظر به مباحثی است که در فرهنگ عربی و یهودی وجود داشته است و در حقیقت نقد این فرهنگ و باورها و اندیشه هاست. در باورهای یهودی زن هم از گل زاید آدم خلق شده است و هم این پس پدیداری هابیل و قابیل و سپس شیث برخی از آنان با جنیان و یا نسناس ها ازدواج کرده اند که بیش تری مردم را تشکیل می دهند و برخی دیگر از آنان با فرشتگان ازداوج کرده اند که یهودیان ثمره این ازدواج هستند از این رو خود را ابناء الله نیز می شمارند و به این شیوه می کوشند تا برتری خویش را تثبیت کنند. قرآن هر دو دیدگاه را نقد می کند و می فرماید  که زن هر چند که به یک معنا جزیی از حضرت آدم (ع) است ولی این جزئیت در گل و یا روح نیست بلکه در نفس آن حضرت است. دیگر آن که همه انسان ها از همان نفس واحد و جزو او پدید آمده اند و هیچ گونه تفاوتی میان انسان نیست. از این رو می فرماید: و بث منها ؛ از همان نفس واحد و یگانه همه انسان را پراکنده کرد. تعبیر به بث به خلقکم که در آغاز آیه آمده اشاره به این نکته است که خلقت آدم و همسرش خلقتی بی واسطه بوده است و در خلقت دیگر انسان ها که از طریق عادی انجام می شود واسطه دخالت دارد. همین معنا در آیات دیگری نیز به عنوان خلقت از گل و خلقت از منی و نطفه بیان شده است تا معنای خلقت بی واسطه و با واسطه دیگر انسان ها از راه آدم و همسرش دانسته شود.

در تحلیل و گزارش قرآنی تنها آدم و همسرش هستند که بی واسطه آفریده می شوند و پس از خلقت روح نیز به صورت مستقیم در آنان دمیده می شود. از این رو درباره خلقت حضرت مسیح نیز به واسطه گیری مریم در خلقت و بی واسطه گی دمیدن روح به واسطه نزدیک روح القدس اشاره می شود تا این معنا بیان گردد که در خلقت مسیح نوعی واسطه و عدم واسطه وجود داشته است ولی در آفرینش آدم این گونه نبوده است. بنابراین خلقت آدم و مسیح از جهاتی همانند و مشابه هم است.

به هر حال در آیات دیگر قرآنی توضیح داده می شود که همه انسان ها از این نفس یگانه آدم و نیمه دیگر وی که همسر و جفت  آن باشد آفریده شده اند و هیچ تفاوتی میان انسان ها از نظر کیفیت خلقت و یا ماده خلقت و یا حتی امر الهی نیست.

در سوره اعراف نیز توضیح می دهد که هدف از آفرینش زن به عنوان جفت و همسر چه بوده است. مطلب مهم در گزارش و تحلیل قرآنی آن است که در هیچ جای قرآن سخن از ماهیت جداگانه و مستقل زن در حوزه آفرینش و خلقت نیست؛ بلکه همواره زن به عنوان همسر معرفی می شود. به سخنی دیگر خداوند نخست ماهیتی به عنوان زن را خلق نکرده است تا میان او و حضرت آدم به تکوین و یا تشریع ارتباط همسری ایجاد  کند؛ بلکه از همان آغاز از نفس واحد و یگانه همسرش را آفریده است تا مرد(آدم) در کنارش به آرامش رسد  و کمال یابد و کامل گردد.

گرایش مرد به همسرش همانند گرایش کل به جزء خود است و گرایش زن به مرد همانند گرایش جزء به کل خود می باشد. از این رو مرد برای دست یابی به آرامش به جزء جدا شده خویش نیاز دارد و بی او به کمال نمی رسد و کامل نمی شود و زن بی مرد قوام و استواری نمی یابد و در نقص و جزئی بودن می ماند.

در تحلیل قرآنی زن به مرد نیاز دارد و مرد به زن محتاج و مشتاق است؛ زیرا ماهیت مرد و زن یکی است و مرد و همسرش یک نفس کامل را تشکیل می دهند.

در گزارش قرآنی زن عامل بدبختی و یا بیرون رانده شدن انسان (آدم) از بهشت نیست و برخلاف باورهای یهودی که زن را عامل بدبختی و گناه نخست آدم بر می شمارند، زن و مرد هر دو به یک درجه در تحقق گناه دست داشته و مرتکب آن شده اند. از این رو می فرماید که ابلیس هر دو ایشان را فریفت و هر دو ایشان مرتکب گناه شده اند. اما از آن جایی که خلافت و ولایت بر هستی از آن مرد است و مرد کل است و زن جزء وی باید که مسئولیت عمل بر گردن کل بوده است و حضرت آدم مقصر در گناه و تحقق و ارتکاب آن بوده است. از این روست که آدم به عنوان مسئول خود را مجبور می بیند تا پاسخ گو باشد و به درگاه خداوند توبه و انابه می کند. قرآن در بحث توبه سخن را به روی آدم می برد و می فرماید: فتلقی آدم من ربه بکلمات فتاب علیه ؛ آم از پروردگارش کلماتی را تلقی کرد و بدان توبه نمود. پس از پذیرش توبه نیز دوباره مساله به هر دو باز می گردد و همسر آدم نیز به حکم جزئیت مجبور می شود تا بهشت را ترک و هبوط کند . از این رو خطاب خداوند این گونه : اهبطا؛ شما دو تن هبوط کنید و یا گاه شیطان را در آن جا وارد ساخته و می فرماید: اهبطوا؛ هر سه تن هبوط کنید.

به هر حال زن در گزارش و تحلیل قرآنی نه تنها عامل اصلی گناه نخست نبوده است بلکه به پیروی از خلیفه و ولی الله که همسرش باشد مرتکب گناه شد و به جرم تبعیت تبعید می شود. در حالی که در گزارش های توراتی و تلمودی گناه نخست به گردن همسر آدم می افتد.

به هر حال در تحلیل قرآنی از نظر آفرینش زن همانند مرد از یک نفس آفریده شده است که همان نفس آدم است و از این رو همان خصوصیات نفس آدم را دارا می باشد و تفاوت هایی که در میان مردان و زنان وجود دارد تفاوت های ماهوی نیست که تاثیر گذار در مسئولیت ها و یا کیفر ها و یا پاداش ها باشد. البته در این آیات به خوبی و روشنی معلوم می شود که مسئولیت ولایت و خلافت الهی به عهده مرد است و زن به هیچ وجه خلافت و ولایت الهی ندارد. این بدان معنا نیست که آنان به مقام عصمت و طهارت دست نمی یابند و یا به مقامات عالی که اقتضای نفس انسانی است نمی رسند ؛ زیرا نفس زن نیز به جهت همان جزئیت می تواند به مراتب عالی برسد ولی با این همه نمی تواند مسئولیت خلافت الهی را به عهده گیرد حتی اگر معصوم باشد.

خلافت الهی مقام آموزش و تربیت و تعلیم موجودات هستی از فرشته و جن و دیگر موجودات است از این رو مسئولیتی است بسیار دشوار که تنها مرد البته به همراه و مساعدت زن آن را به سرانجام می رساند؛ زیرا چنان که گفته شد زن بخشی از نفس مرد است که مرد  به آن کامل می شود و آرامش می یابد و زن به شوهر خویش قوام و استواری پیدا می کند. از این رو وابستگی تکوینی در میان آنان وجود دارد. مرد همواره به زن نیاز دارد و بی او ناقص است گویی که جزیی از وی نیست.

با این نگره قرآنی بر خلاف باورهای بسیار می بایست گفت که زن و مرد از نظر ماهیت تفاوتی ندارند و تنها اختلافات یاد شده میان آن دو وجود  دارد که در اصل زندگی و یا رشد و تعالی زن تاثیری ندارد. این برخلاف اندیشه ای است که زن را موجودی غیر انسانی و یا ... قرار می دهند و از آن تنها به عنوان ابزار استفاده می کنند. همان اندازه اگر زن ابزاری برای رشد و تعالی مرد است همان اندازه مرد ابزاری برای رشد و تعالی زن می باشد . (البته اگر با دید ابزاری نگاه شود که در غرب و یا حتی در ایران خودمان گاه این گونه نگاه به زن وجود دارد.) باشد تا با تغییر بینش و تبدیل آن به بینش قرآنی جایگاه و مقام همسر را دانسته و در نگرش خویش تغییر سازنده ای نسبت به زن و همسر ایجاد کنیم .

 

 

ایمان را از نظر سود به چهار دسته بخش کرده اند:

1. ایمانی که سودی برای دنیای شخص ندارد و تنها به درد آخرت می خورد.  مصداق این نوع ایمان را می توان در ایمان ساحره های فرعون ردگیری و شناسایی کرد؛ زیرا که ساحران به حضرت موسی (ع) ایمان آوردند و در هم زمان به صلیب کشیده و شهید شدند.

2. ایمانی که تنها به درد دنیا می خورد و هیچ سودی برای آخرت ندارد. این نوع ایمان را می توان همان ایمان منافقان دانست که تنها برای سود و بهره مندی از فواید شهروندی و ترس از مردم و دولت اسلامی ایمان می آورند و هیچ سودی برای آخرتشان ندارد.

3. ایمانی که به درد دنیا و آخرت نمی خورد و آن ایمان در هنگام مرگ و احتضار است و قرآن بیان می دارد که این گونه ایمان هیچ سودی برای دنیا و آخرت شخص ندارد. مصداق این گونه ایمان را قرآن ایمان فرعون دانسته است که در هنگام غرق شدن گفت : انی آمنت برب موسی و هارون ؛ به پروردگار موسی و هارون ایمان آوردم.

4. ایمانی که در دنیا و آخرت سودمند و مفید است و آن ایمان واقعی است که مصداق بارز آن ایمان مخلصان و پیامبران است.

بر این اساس می توان گفت که ستایش نیز می تواند این گونه باشد:

1.      ستایشی که سودی برای دنیا ندارد و تنها به درد آخرت می خورد و آن ستایشی است که شخص آن را نمی شنود و تنها دیگران از آن حکایت می کنند و به جهت سنتی که با کارهای شایسته و ستایش آمیز انجام داده پی ریخته ذخیره آخرت وی می شود و هر کسی عملی کرد سودش به او نیز می رسد؛ زیرا که کارهای او موجب شد تا فرهنگی پدید آید و مردمان گرایش به کار شایسته ای پیدا کنند. این شخص چون آن را نمی داند و به گوش نرسیده است سودی در دنیا از آن ستایش مردمان نمی برد و اعتبار و منزلتی کسب نمی کند؛ مانند کسی که پنهانی و ناشناخته به مردمان کمک مالی می کند و مورد ستایش قرار می گیرد ولی خود از ستایش آنان آگاه نیست چون این ستایش کلی است و اعتباری برای او در دنیا ایجاد نمی کند.

2.      ستایشی که تنها به درد دنیا می خورد و آن ستایش مداحان و چاپلوسان است؛ زیرا کاری نیکو و شایسته ای انجام نداده است تا شایسته ستایش باشد و تنها مردمان از باب چاپلوسی او را مدح و ستایش می کنند و برای او اعتباری فراهم می شود و در آخرت دست خالی است.

3.      ستایشی که به درد دنیا و آخرت نمی خورد و آن ستایشی است که از شخص می کنند و اعتباری هم برای او ایجاد نمی کند و به درد آخرتش هم نمی خورد؛ زیرا کاری شایسته نکرده است که دست کم پاداش آخرتی داشته باشد و در دنیا نیز چون ستایش گرانش چاپلوسانی هستند که در پیش رویش از وی ستایش و در پس سرش از وی بد گویی می کنند او را فریب می دهند و حتی به جای اعتبار موجبات بی اعتباری و بی ارزشی وی را فراهم می آورد. این ستایش بسیار زیانبارتر است و شخص مصداق خسر الدنیا و آلاخره می شود. بلکه در دنیا ستایش واکنش منفی نسبت به وی پدید می آورد که بسیار بدتر است.

4.      ستایشی که به درد دنیا و آخرت می خورد و آن ستایش خداوند است که درباره ایشان می فرماید: رضی الله عنهم و رضوا عنه؛ خداوند از ایشان خشنود است  و ایشان نیز از خدا خشنود و راضی می باشند؛  و یا می فرماید : یحبهم و یحبونه ؛ خدا ایشان را دوست و محبوب خود می دارد و ایشان هم خدا را محبوب و دوست خویش می شمارند.

به هر حال این تفسیری است که می توان به دست داد. در میان مردمان همه این گروه ها چهار گانه را می توان یافت، ولی بدبخت تر و زیانکارتر آن کسی است که همایش خودستایشی به همراه گروهی از چاپلوسان راه اندازی می کند که نه سودی برای دنیایشان دارد و نه آخرتشان؛ زیرا باعث مضحکه مردمان می شوند.

ایرانیان به ظاهر عادت کرده اند که همواره برای خودستایی خویش برنامه هایی داشته باشند و این بسیار بد است. در دولت های طاغوت این گونه بوده است و شگفت این که این سنت در دولت اسلامی پس از انقلاب به ویژه از دولت سازندگی آغاز شد و سنت قرار گرفت و هنوز در دولت کنونی نیز ادامه یافته است.

روزی نیست که دولت مردان برای ستایش از خود و یاران خویش همایش خودستایشی نداشته باشند و به هم القاب و افتخارات بار نکنند و لوح تقدیر و سکه و مانند آن ندهند.

سنت بدی است که می بایست از میان برود . در دوره امیر مومنان مردمان ایرانی شهر انبار عراق به سنت عصر طاغوت ساسانی به دنبال سواران دولتی و شاهان می دویدند و به این شیوه از آن استقبال می کردند. حضرت امیر(ع) هنگامی که این گونه دید از اسب پیاده شد و به میان ایشان رفت و فرمود: این گونه آداب پذیرایی موجب می شود که شما خوار و پست گردید و سودی نیز برای استقبال شوندگان نداشته باشد. کاری است بیهوده و بلکه زیانبار و اکنون این خود ستایی و همایش های از این دست نیز همانند سنت ناپسند و آیین نادرست استقبال انباری می بایست کنار گذاشته شود؛ زیرا نه به درد دنیای ایشان می خورد و نه آخرت ایشان .

 .

                                   

 

توکل به معنای اعتماد و تکیه کردن است که با حر ف جاره علی متعدی می شود و به معنای توکل بر دیگری است. در اصطلاح قرآنی به معنای تکیه کردن به خداست. به این معنا که شخص از دیگران بریده و به خدا تکیه کند و از وی بخواهد تا در کارهایش مددکار و یار و یاور وی باشد.
مفهوم توکل در اصطلاح قرآنی به این معناست که شخص نباید حتی به خود اعتماد داشته باشد و مفهومی که از اعتماد به نفس برخی به دست می دهند با مفهوم اسلامی و قرآنی آن مخالفت دارد. تنها زمانی اعتماد به نفس درست می باشد که شخص به ظرفیت های خویش باور داشته باشد و بخواهد از آن برای دست یابی به هدف بهره گیرد و خود را به دیگری وابسته نکند. این زمانی است که تکیه گاه خویش را خدا قرار دهد و بر این باور باشد که این ظرفیت ها و توانمندی هایی که در اختیار وی است زمانی می تواند تاثیرگذار باشد که اراده الهی با وی موافقت داشته باشد و توفیق یابد که خواسته وی با خواسته و اراده الهی همراه و هماهنگ باشد.
این بدان مفهوم است که انسان اگر هزار هنر و توان دارد می بایست خود را وابسته به حق بداند و به این باور رسیده باشد که انتم الفقراء الی الله ؛ زیرا این فقر انسان به خداوند فقر ذاتی است و انسان هرگز نمی تواند حتی به خود تکیه و اعتماد داشته باشد ؛ چون شخص وی همواره در حالت نیاز ذاتی است و همان توان و قدرتی که در اختیار دارد با منشائیت حق تعالی است.
توکل امری است که انسان با حفظ اسباب و بهره گیری از آن انجام می دهد؛ زیرا می داند که خداوند آفرینش دنیا را به گونه ای قرار داده است که بی اسباب نمی توان امید اجرا داشت. هر چیزی از راه اسباب تحقق می یابد. اگر کسی می خواهد شترش را حفظ کند تا نگریزد می بایست افزون بر بستن پای شتر توکل بر خدا نماید و اسباب را کارساز کند؛ زیرا خداوند است که به اسباب قدرت تاثیر گذاری را می دهد و اراده و مشیت الهی فوق اسباب است و هموست که به این اسباب معنا و مفهوم سبیت می دهد. سبیت به معنا و مفهوم پیوند میان دو چیز است.
این بینش و نگرش موجب می شود که شخص در رفتار خویش به گونه ای دیگر رفتار کند. در حقیقت بینش زمانی می تواند مفید باشد و این باور اعتقادی واقعی و کامل باشد که به شکل نگرش و گرایش خود را نشان دهد. بسیاری از مردمان از نظر علمی توکل را باور دارند ولی در مقام عمل به گونه ای رفتار می کنند که گویی تنها اسباب طبیعی جهان است که تاثیر گذار است و یا این که آن چنان به خود و توانمندی های خویش باور دارند که به نوعی شرک آلوده هستند. اعتماد به نفسی که این گونه باشد خود از مصادیق شرک به خداست. انسانی که مومن است اعتماد به نفسی دارد که توکل مبنای آن است. او بر این باور است که زمانی این اسباب و توانمندی های می تواند تاثیرگذار باشد که خدا خواهد و اراده کند.
در قرآن از کسانی سخن به میان می آید که ایمان دارند ولی در مقام عمل این ایمان را نشان نمی دهند. ایمانی که از مقام ذهن به قلب و جوارح منتقل نشده است و در آن محیط تاثیری به جا نگذاشته است. از این روست که قرآن همواره بر ایمان و عمل تکیه می کند و آن را دو پر پرواز آدمی به سوی حق می شمارد. کسانی هستند که در مقام ذهن و عقل به یقین و قطع می رسند و لی در مقام قلب و عمل آن را انکار می کنند.
بنابراین کسانی مومن واقعی هستند که در مقام علم و عمل توکل داشته باشند و کارهای خویش را به خدا واگذار و تفویض کنند. این توکل و تفویض در همه امور ریز و درشت باید انجام شود. بنابراین در اصلاح خویش و تزکیه نفس تا اصلاح امور جامعه (هود آیه 88) و تبلیغ دین (یونس 71) و یا در برابر فشارها و اذیت دیگران (ابراهیم آیه 9 و 12) و یا توطئه های دیگران (نساء آیه 81) و شایعه های دشمنان و دوستان(آل عمران آیه 172) روزی و رزق (طلاق آیه 2 و 3) و در دیگر امور زندگی خویش می بایست در توکل کرد و به خدای خویش تکیه و اعتماد کرد.

بی گمان معصومان (ع) قرآن ناطق و مفسران آن هستند. در آیات قرآنی از محبت خداوند به مومنان بسیار سخن رفته است و این که انسان کامل کسی است که افزون بر جست و جوی رضا و خشنودی الهی می بایست در جست و جوی محبت وی باشد. قرآن از زبان پیامبر(ص) بر این مطلب تاکید می کند که اگر کسی می خواهد به محبت الهی دست یابد و محبوب خاص خدا گردد می بایست از راه وی پیروی کند. مومنان کسانی هستند که با پیروی از راه پیامبر(ص) که راه راست و کوتاه ترین است به جایگاه حب و عشق رسیده اند. این گونه است که مصداق یحبونه و بحبهم شده اند. به این معنا که خدا محبوب مومنان است ومومنان نیز محبوب خدا می شوند و این گونه است که مهربانی هر دو سر می شود.
در روایات معصومان (ع) دین را چیزی جز دوستی و محبت ندانسته اند و گفته اند: هل الدین الا الحب ؛ مگر دین چیزی جز دوستی است.
پیامبر اکرم (ص) پاداش و مزد تلاش های خویش را دوستی و محبت به اهل بیت و ذوالقربی خویش دانسته اند و خداوند این خواسته را بیان می دارد و تبیین می کند که این نیز سودش برای مومنان است و اگر محبت اهل بیت خویش را از مومنان خواسته است تنها برای این است که مومنان از آن بهره گیرند. اینان همان وسایل و اسبابی است که با تمسک و توسل به ایشان می توان به قرب الهی دست یافت و محبوب خدا شد. این گونه است که محبت اهل بیت همان راهی است که می بایست پیموده شود تا محبوب رسول خدا(ص) شده و در نهایت دوستی و محبت خدا را به خویش جلب کرد.
ابتغای وسیله و جستن ابزار تقرب جز محبت اهل بیت (ع) نیست. از این روست که ما شیعیان از ایمان چیزی جز محبت و عشق به اهل بیت (ع) چیزی نیاموخته ایم.
در باروهایمان آنان نه تنها حاضرند بلکه این حضورشان تاثیر گذار است و آنان نه تنها به جهت مقام قربی که دارند زنده اند و از روزی خداوند همانند بلکه برتر از شهدا بهره می گیرند بلکه با حضور خویش دستگیر و مددکار این عاشقان و دوستان خویش هستند.
پیامبری که می فرماید که مردگان قریش در چاه بدر آگاه تر از زندگان هستند چگونه می شود ما به این باور نرسیده باشیم که معصومانی که در مقام عصمت کبرا هستند و از مقام قاب قوسین او ادنی بهره مند از حضور در زندگی ما غایب هستند و به نیازهای ما آگاه نمی باشند؟
ما بر این باوریم که آنان در زمانی که بودند ودر این جهان می زیستند و پس از شهادتشان ( ما منا الا مسموم او مقتول ) بر امور جهان و هستی آگاهی و بصیرت داشته و بر احوال ما خبیرند. از این رو دست توسل به دامن ایشان می آویزیم و بر این تمسک و توسل خرسندیم.
اماما هر چند که فرسنگ ها از جغرافیای تو دوریم ولی دل هایمان میزبان همیشه توست. جز عشق و محبت و مهر تو سرمایه ای نداریم و جز به عنایت تو دل نبسته ایم. پس ما را نه امروز که هر روزمان دریاب

قرآن به عنوان آخرین کتاب آسمانی افزون بر تبیین بینش ها و آموزه های دستوری نوین، به بازخوانی بینش ها و نگرش و گرایش های شرایع پیشین نیز می پردازد. از این رو کتابی انتقادی است. همان گونه که به تایید و تصدیق برخی از نگرش ها و آموزه های کتاب های پیشین و شرایع آسمانی دیگر اقدام می کند با نگرشی انتقادی به آن ها توجه می کند.
نگرش انتقادی قرآن به گزاره ها و آموزه های کتب دیگر آسمانی به دلیل آن انجام می شود که آن کتاب ها یا تحریف شده و یا تصحیف گردیده و یا آن که دارای آموزه هایی بوده است که برای مقطع و دوره خاص فرو فرستاده شده بود و لزومی وجود نداشت تا استمرار و دوام یابد.
گاه نگرش انتقادی قرآن به رفتار و شیوه های عمل مومنان و پیروان دیگر شرایع و کتب آسمانی است و انتقاد به عمل آنان متوجه می باشد هر چند که می بایست ریشه این نگرش و گرایش را نیز در بینش ها و تفکرات آنان جست. به هر حال برجستگی نقد عمل خود به دلیلی بوده است که می بایست تحلیل و تبیین گردد.
شیوه های انتقادی قرآن نسبت به کتب و آموزه ها و گزاره های کتب و آموزه ها و گزاره های شرایع پیشین به دو شکل و روش حلی و نقضی است. گاه به اموری می پردازد و نشان می دهد که از نظر عقلی می بایست دیدگاه و یا نگرش خاص این گونه تغییر کند. و یا به شیوه نقضی باورها و بینش ها و نگرش های دیگران را به نقد می کشد. این روش در قرآن برای نقد تثلیث به کار رفته است و قرآن با بهره گیری از این دو شیوه کوشیده است تا نگاهی انتقادی به باور تثلیث داشته باشد. از این رو دیده می شود که قرآن با بهره گیری از روش استدلال های روشن عقلانی باور را در معرض نقد علمی و عقلی قرار دهد و نشان می دهد که از نظر عقلانی نمی تواند تثلیث درست باشد و برای خدا فرزندی باشد و یا شریک در الوهیت وی فرض شود و یا این که چگونه فرزند زنی می تواند یکی از خدایان سه گانه باشد و کسی که خود اهل نیاز است و می بایست بخورد و یا بیاشامد می تواند خدای بی نیاز باشد.
به سخن دیگر، قرآن گاه از روش بیان حقیقت بی آن که به طور صریح موردی را در نظر گرفته باشد، می پردازد و به خواننده خود می آموزد که حقیقت صرف چیست. از این رو تنها به بیان توحید و ویژگی ها و آثار پذیرش آن در شخص و جامعه در دنیا و آخرت می پردازد و گاه دیگر با نگاهی انتقادی به آن چه هست می پردازد و ضمن تحلیل و تبیین باورهای موجود به دو شکل استدلال حلی و نقضی به نقد آن می نشیند. این روش و شیوه ای است که قرآن نسبت به حقایق هستی و نقد باورها و بینش ها و نگرش های پیروان دیگر شرایع در پیش گرفته است. با بهره گیری از شیوه و روش های قرآنی می توان امید آن داشت تا مفاهیم و حقایق قرآنی به گوش دیگران برسد و باورها و بینش های نادرستی که در جامعه استقرار یافته بازخوانی و تحلیل و تبیین گردد و نقاظ قوت و سستی آن ها دانسته گردد.