از نظر قرآن، «تبدیل» خلقت و خلق امکان پذیر نیست: لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ(روم، آیه 30)؛ اما «تغییر» خلق الله امکان پذیر است؛ چنان که انسان با گناه و فجور ، نفس خویش را دفن و دسیسه کرده و تغییراتی را در حالت «استواء» نفس ایجاد می کند(شمس، آیات 7 تا 10) که آثار آن در بیرون از نفس بلکه در اجتماع و محیط زیست انسانی نیز بروز و ظهور می کند(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 53؛ روم، آیه 41)، یعنی تغییرات آب و هوایی و محیط زیستی به سبب تغییراتی است که در خلقت و خلق الله به دست انسان به عنوان «خلیفه الله» ایجاد می شود.

بی گمان ظهور فساد در محیط زیست و جانوران و گیاهان و آب و هوا و مانند آن ها، تغییراتی است که در خلق الله و مخلوقات الهی به دست انسان ایجاد می شود: ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ.(روم، آیه 41)

با نگاهی به آموزه های وحیانی قرآن معلوم می شود که حتی ابلیس از جنیان با همه امکانات و قوایی که دارا است، نمی تواند تغییراتی را در خلق الله و مخلوقات الهی ایجاد کند؛ زیرا دارای همه اسمای الهی نیست که انسان دارای آن است(بقره، آیه 31)؛ بنابراین به سبب ناتوانی و عدم دارای مقام خلافت اسمای الهی و ظهور در مقام ربوبیت که انسان دارای آن است(بقره، آیه 30؛ آل عمران، آیه 79) ابلیس به روشی دیگر رو آورده است تا بتواند به دست انسان این خلیفه الهی دارای مظهریت در ربوبیت و تصرفات تکوینی کاری کند که تغییرات در مخلوقات الهی ایجاد شده و آنها به جای حالت صلاح به فساد تغییر حالت دهند.

بر اساس آموزه های وحیانی قرآن، این خلیفه الله است که می تواند تصرفاتی در حد تغییرات در خلق الله داشته باشد؛ چنان که استعمار زمین و تصرفات دیگر به عنوان خلیفه الله و دارنده اسمای الهی برای انسان امکان پذیر است.(هود، آیه 61)

ابلیس این دشمن سوگند خورده برای این که خلافت الهی انسان بر خلاف حکمت الهی پیش رود، با وسوسه و بهره گیری از قوای داخلی نفس انسان، یعنی شهوت و غضب، طغیانی را علیه عقل فطری این مدیر و حاکم الهی انجام می دهد تا بستری برای کنار زدن عقل منفصل یعنی اولیای الهی از جامعه فراهم آید و این گونه است که انسان با گناه و شهوات ها ، نفس را حالت استوا خارج کرده و دفن و دسیسه کرده و تغییر حالتی را در او ایجاد می کند که سلطه طاغوتی شهوت بر عقل فراهم آید و آن گاه در بیرون نیز با ایجاد سلطه طاغوتی های شهوت پرست ، عقل منفصل یعنی اولیای الهی را کنار می زند و این گونه تغییرات را اجتماع و محیط زیست ایجاد می کند و تغییرات فسادآمیز را به دست انسان رقم می زند ؛ چنان که ابلیس به صراحت در این باره می گوید: وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِینًا ؛ و آنان را سخت گمراه و دچار آرزوهاى دور و دراز خواهم کرد و وادارشان مى ‏کنم تا گوشهاى دامها را شکاف دهند و وادارشان مى ‏کنم تا خلق خدا را تغییر دهند؛ ولى هر کس به جاى خدا شیطان را دوست [خدا] گیرد، قطعا دستخوش زیان آشکارى شده است. (نساء، آیه 119)  

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، هر چیزی در حالت «احسن» آفریده شده است و از نظر درون و برون در اوج زیباشناختی و هماهنگی است: الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ؛ همان کسى که هر چیزى را که آفریده است نیکو آفریده.(سجده، آیه 7)

این حالت احسن بر اساس مقدرات الهی و اندازه های مشخص هر مخلوقی است: وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا؛ و هر چیزى را آفریده و بدان گونه که درخور آن بوده اندازه‏ گیرى کرده است.(فرقان، آیه 2)

از نظر قرآن، خلقت هر چیزی غیر قابل تبدیل است: لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ(روم، آیه 30) به این معنا که نمی توان بدل و جایگزین در آن خلقت آورد؛

اما می توان «تغییر» در خلقت الهی ایجاد کرد؛ چنان که انسان می تواند نعمت را به نقمت یا نقمت را به نعمت تبدیل کند.(رعد، آیه 11؛ انفال، آیه 13) این تغییرات در بیرون از انسان به دنبال تغییراتی است که در درون انسان یعنی «انفس» رخ می دهد؛ زیرا خدا می فرماید: ذَلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ یَکُ مُغَیِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَى قَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ؛ آن عذاب و این کیفر بدان سبب است که خداوند نعمتى را که بر قومى ارزانى داشته تغییر نمى‏ دهد، مگر آنکه آنان آنچه را در دل دارند تغییر دهند و خدا شنواى داناست. (انفال، آیه 53)

یا می فرماید: لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ ؛ براى او فرشتگانى است که پى در پى او را به فرمان خدا از پیش رو و از پشت‏ سرش پاسدارى مى کنند در حقیقت ‏خدا حال قومى را تغییر نمى‏ دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند و چون خدا براى قومى آسیبى بخواهد هیچ برگشتى براى آن نیست و غیر از او حمایتگرى براى آنان نخواهد بود. (رعد، آیه 11)

آن چیزی که در درون انسان یعنی «نفس» اتفاق می افتد، تغییراتی است که به دنبال گناه انجام می شود. این تغییرات در حد «تبدیل» خلقت نیست، بلکه «دسیسه» نفس با فجور است؛ به طوری که حالت استواء و اعتدال نفس از دست می رود و به جای آن که عقل متصل فطری سلیم از درون و عقل منفصل برون یعنی اولیای الهی، حاکمیت بر امورات اجتماع درونی و اجتماع بیرونی داشته باشد، هواهای نفسانی و وسوسه های شیطانی حاکمیت می یابد. این گونه است که به جای عقل فطری، طاغوت هواهای نفسانی حاکمیت نفس را از درون به دست می گیرد و به جای عقل منفصل ولی الله، طاغوت وسوسه های شیطانی حاکمیت اجتماع بیرونی را به دست می گیرد و انسان از درون و برون و به شکل فردی و جمعی آسیب می بیند؛ زیرا نفس خویش را تغییر داده و دفن و دسیسه کرده یا مختوم و مطبوع کرده است.(شمس، آیات 7 تا 10؛ بقره، آیه 7 و آیات دیگر)

این گونه است که شیطان به هدف خویش می رسد که سوگند خورده است: وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِینًا ؛ و آنان را سخت گمراه و دچار آرزوهاى دور و دراز خواهم کرد و وادارشان مى ‏کنم تا گوشهاى دامها را شکاف دهند و وادارشان مى ‏کنم تا خلق خدا را تغییر دهند؛ ولى هر کس به جاى خدا شیطان را دوست [خدا] گیرد، قطعا دستخوش زیان آشکارى شده است. (نساء، آیه 119)  

به هر حال، هر چند که خلقت خدا غیر قابل تبدیل است، اما قابلیت این را دارد که تغییر کند و این گونه با تغییر خلقت الهی، تاثیرات منفی در انسان و اجتماع رخ دهد و سعادت از دست برود و انسان به شکل فردی و جمعی گرفتار شقاوت شود.

خدا در قرآن، خلقت هر چیزی را در چارچوب «احسن» و بهترین ها و برترین ها می داند؛ زیرا از نظر قرآن، هم چیز چنان در تمامیت کمالی آن آفریده شده است که چیزی در آن «کم» گذاشته نشده است.

خدا به عنوان «اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ» (زمر، آیه 62؛ رعد، آیه 16) هر چیزی را خلق کرده است. اما این خلقت در تمامیت کمالی آن مخلوق است به طوری که بهتر و برتر از آن قابل تصور نیست؛ زیرا هر چیزی «قدر» و اندازه ای دارد که تمامیت کمال آن چیز است؛ و اگر بخواهد خارج از این «قدر» باشد، دیگر آن چیز، آن چیز نخواهد بود. خدا درباره «قدر» و اندازه داشتن هر چیزی می فرماید: وَخَلَقَ کُلَّ شَیْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِیرًا؛ و هر چیزى را آفریده و بدان گونه که درخور آن بوده اندازه‏ گیرى کرده است.(فرقان، آیه 2) هم چنین درباره «قدر» انسان نیز می فرماید: مِنْ نُطْفَةٍ خَلَقَهُ فَقَدَّرَهُ ؛ از نطفه‏ اى خلقش کرد و اندازه مقررش بخشید. (عبس ، آیه 19)

این مقدرات هر چیزی با توجه به مساله تجلیات ظهوری اسماء الهی است؛ که هر چیزی ظهور اسم یا اسمای الهی است؛ چنان که مقدر شده تا انسان به عنوان خلیفه الهی، مظهر همه اسمای الهی باشد.(بقره، آیات 30 و 31) این گونه است که کثرات مخلوقات عالم همان تجلیات الله است که چون نوری از هر چیزی به عنوان آیت الله ظهور می کند.(نور، آیه 35)

به سخن دیگر، اگر بخواهیم «کثرات» را در موجودات داشته باشیم که در عین تنوع و تکثر، در تمامیت کمالیت خودش باشد، باید بپذیریم که برای هر چیزی «قدر» و اندازه ای است که اگر آن ملاحظه و مراعات نشود، آن چیز دیگر خودش نخواهد بود، بلکه چیز دیگری خواهد بود. «قدر» سنگ یا حیوان یا گیاه یا انسان یا ملک چیزی است که اگر آن ها مراعات نشود، سنگ می بایست حیوان یا حیوان می بایست سنگ می شد.

از نظر قرآن همان طوری که خدا به انسان فرمان می دهد در چیزی «بخس» و کم نگذارید(اعراف، آیه 85)، خودش نیز این گونه عمل می کند. از همین روست که می فرماید: الَّذِی أَحْسَنَ کُلَّ شَیْءٍ خَلَقَهُ؛ همان کسى که هر چیزى را که آفریده است نیکو آفریده.(سجده، آیه 7)

در همین آیه توضیح می دهد که مثلا در خلقت انسان این گونه عمل کرده است: وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَنَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ وَجَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا مَا تَشْکُرُونَ؛ و آفرینش انسان را از گل آغاز کرد. سپس [تداوم] نسل او را از چکیده آبى پست مقرر فرمود آنگاه او را درست‏اندام کرد و از روح خویش در او دمید و براى شما گوش و دیدگان و دلها قرار داد چه اندک سپاس مى‏ گزارید.(سجده، آیات 7 تا 9)

در حقیقت «قدر» انسان به عنوان یک مخلوق نیکو می بایست این گونه باشد؛ ترکیبی از «احسن تقویم» و «اسفل السافلین».(تین، آیات 4 و 5) چنین ترکیبی به طور طبیعی با ترکیب «قدر» جنیان فرق دارد که مثلا ابلیس از جنیان می گوید: «خَلَقْتَنِی مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ؛ من از آتش آفریدی و او را از گل آفریدی.»(اعراف، آیه 12)

حال هر چیزی را بر اساس یک «مقدر و قدری» آفریده است، به این حالت احسن هر چیزی بسنده نکرده است، بلکه برای این که خدای علیم و غنی ، حکیم است، به حکمت و هدفی که دارد در مقام ربوبیت افزون بر خالقیت ، مسیر حفظ کمالات و تجلی در مظاهر مقدر خودش را به او ارزانی کرده است که همان هدایت باطنی و تکوینی و فطری هر چیزی است؛ خدا می فرماید: قَالَ رَبُّنَا الَّذِی أَعْطَى کُلَّ شَیْءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى ؛ گفت: پروردگار ما کسى است که هر چیزى را خلقتى که درخور اوست داده سپس آن را هدایت فرموده است. (ط، آیه 50)

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، خلقت انسان، مقتضی جمع میان اضداد بلکه متقابلات است، به گونه ای که می توان «احسن تقویم» را در «اسفل السافلین»(تین، آیات 4 و 5) در انسان جمع یافت. از همین روست که با همه کرامت ذاتی و فضلیت و برتری طبیعی انسان(اسراء، آیه 70) به سبب بهره مندی از روح این امر الهی(اسراء، آیه 85)، انسان گرفتار اخلاق طبیعی هم چون ضعف، عجول، هلوع، منوع، جهول، ظلوم و مانند آن ها است(انبیاء، آیه 37؛ معارج، آیات 19 تا 21؛ احزاب، آیه 72 و آیات دیگر)؛ زیرا مقتضی نفخ روح در کالبدی از «گل و طین»(اعراف، آیه 12؛ ص، آیه 72؛ سجده، آیه 9) چیزی جز «نفس انسانی» نیست که دارنده مجموع قوای متقابل عقلانی و شهوانی و غضبانی می شود که اگر مدیریت عقل فطری سلیم نباشد، این تقابل قوای انسانی ، انسان را از درون نابود می کند؛ چنان که گفته شده است: اَعْدَی عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ؛ دشمن ترین دشمنانت همان نفسی است که میان دو جنب تو است.(مجموعه ورام، ج 1، ص59)

البته نفس انسانی در حالت اعتدال و استوای کامل است و نه تنها این حالت موجب می شود که شناختی کامل از حق و باطل و خوب و بد داشته باشد، بلکه گرایش فطری و الهامی به سوی حق و خیر و خوبی و گریزش از باطل و شر و بدی است؛ زیرا فطرت عقلانی به عنوان شاخص فکری و عملی به گونه است که نمی گذارد تا صفات تحمیلی خلقی چون ضعف و هلوع و جهول و ظلوم ، بخش روحی نفس را تحت تاثیر بگذارد و غلبه طبیعی با این بخش است؛ اما به هر حال، جنبه خلقی بیکار نیست و لازم است تا انسان دست به جهاد اکبر درونی و جهاد نفس بزند و اجازه ندهد تا جنبه خلقی بر جنبه امری غلبه کند.(کافی، ج 5، ص 12)

هم چنین خدا افزون بر این این الهامات تکوینی و فطری(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30) هدایت های تشریعی به نام اسلام و شرایع و منهاج آن (آل عمران، آیات 19 و 85؛ مائده، آیه 48؛ شوری، آیه 13) دارد تا انسان بتواند با عمل به این آموزه های وحیانی، جهاد اکبر را به درستی انجام دهد.

از جمله برای مدیریت اقتضای خلقی هلوع بودن انسان، قوانینی چون نماز و صدقه را قرار داده است؛ زیرا افرادی که به نماز می ایستند و صدقه می دهند؛ دیگر گرفتار «جزوع» در هنگام شر و «منوع در برابر خیر» نیستند، بلکه در برابر شرور ، صبر می ورزند و در برابر خیر، به جای انحصاری طلبی و مانع شدن، آن را به دیگران نیز گسترش می دهند و اهل بخشش می شوند.(معارج، آیات 19 تا 26)

از نظر قرآن، صدقه عاملی مهم در طهارت و پاک کردن نفس انسانی از ویژگی های زشت از جمله هلوع بودن دارد؛ چنان که خدا می فرماید: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَکِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلَاتَکَ سَکَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ؛ از اموال آنان صدقه‏ اى بگیر تا به وسیله آن ، ایشان را طهارت کنی و تزکیه نمایی و برایشان صلات و دعا کن؛ زیرا صلات و دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست. (توبه، آیه 103)

باید توجه داشت که «تُطَهِّرُهُمْ » جواب امر «خُذْ » نیست، بلکه در محل نصب است تا صفت برای صدقه باشد؛ یعنی تا آن مال صدقه ای باشد که تطهیر کننده آنان است. از آن جایی که تزکیه تصرفاتی در چارچوب ربوبیت و پروردگاری است، ویژگی مظهر ربوبیت یعنی پیامبر(ص) است؛ زیرا این تزکیه یعنی نمو و رشد باطنی و درونی چیزی جز از خدا و مظاهر او تحقق نمی یابد(نور، آیه 21؛ بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)؛ بنابراین، تزکیه کننده ، خدا و مظهرش پیامبر و امامان معصوم(ع) به حکم نفس پیامبر (ص) هستند.(آل عمران، آیه 61)

به هر حال، صدقاتی که به دست پیامبر(ص) و اولیای امور از معصومان(ع) و نیز ولی فقیه دارای شرایط می رسد، موجب تطهیر و تزکیه نفس انسانی از هر گونه اموری از جمله صفات و خصلت های بد نفسانی از جمله هلوع و منوع و جزوع و مانند آن ها می شود. این همان راه جهاد اکبر و جهاد نفسی است که انسان می بایست بپیماید و صفات خلقی را مهار و مدیریت کرده و به عنوان نواقص بر طرف نموده و کمالات را در خود بپروراند و تزکیه نماید و رشد و نمو تعالی بخش را آشکار کند. این گونه است که در گام نخست به سکونت و در نهایت به اطمینان نفس می رسد.(توبه، آیه 103؛ فجر، آیات 27 تا 30)

انسانیت انسان، تنها روح الهی نیست؛ بلکه روحی است که در کالبد جسمانی دمیده می شود. نخستین بستر برای روح همان جسم خاکی است که با آب ترکیب و به تعبیر قرآنی «طین» و گِل شده است. پس نمی توان از انسانیت انسان بی توجه به جسم گلی انسان سخن گفت؛ زیرا وضعیت انسان، مثل ترکیب هیدروژن و اکسیژن برای آب است. خدا می فرماید روح، این امر الهی(اسراء، 85) هر چند نیازی به ابزاری چون جسم در کارش ندارد، اما وقتی در کالبد جسمانی دمیده می شود، حقیقتی دیگر می شود که نیاز به ابزاری چون جسم دارد. این بدان معناست که امر الهی در خلقت نفسی، هماره نیاز به جسم دارد، حال چه جسم گلی یا جسم برزخی یا جسم اخروی باشد.

بر این اساس، انسان تنها روح و امر الهی نیست تا گفته شود هیچ صفت پست و رذلی ندارد؛ بلکه انسان، همان روحی امری است که در کالبد گلی قرار گرفته است که به طور طبیعی، نواقص «طین» را با خود همراه دارد.(الرحمن، آیه 14) بنابراین، اگر در آیات قرآنی صفاتی چون ضعف، عجول، هلوع، منوع، جهول، ظلوم و مانند آن ها(انبیاء، آیه 37؛ معارج، آیات 19 تا 21؛ احزاب، آیه 72 و آیات دیگر) به عنوان خلقت انسان مطرح است، به این معنا است که مقتضی خلقت انسان با چنین ترکیبی از امر و خلق، داشتن صفاتی پست در کنار فضایل است. پس رذایل جزوی از خلقت انسان است نه آن که یک امر عارضی باشد که بر انسان به سبب اعمال و رفتارهایش بار شده باشد؛ یعنی گفته شود که تغییر خلقتی در انسان رخ داده و این ها به عنوان طبیعت ثانوی بر انسان عارض شده باشد؛ بلکه باید گفت که این صفات پست مقتضی همان طبیعت اولی و خلقت ابتدایی انسان است.

البته این سخن هیچ تضادی با این مطلب ندارد که خدا انسان را همانند دیگر موجودات در «احسن تقویم» (تین، آیه 4) یا نیکوترین خلقت : « الَّذی اَحْسَنَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلَقَهُ»(سجده، آیه 7) یا از نظر فاعلی و مادی و غایی در چارچوب اهداف و فلسفه آفرینش به عنوان رب العالمین در برترین ساختار «رَبُّنَا الَّذِی اَعْطَی کُلَّ شَیْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَی»(طه، آیه 50) آفریده باشد؛ زیرا دست یابی به مقام خلافت الهی نیازمند آن است تا انسان با بهره گیری از «امر الهی» در کنار «خلقت طین» و اسفل السافلین(تین، آیه 5) بتواند خود و همه هستی را به عنوان متاله و مظهر ربوبیت، پروردگاری کرده و به کمال برساند.

کسی که بتواند میان امر و خلق چنان جمع کند که هر چیزی در جای حق قرار گیرد و عدالت حقیقی بدان تحقق یابد، چنین کسی سزاوار خلافت الهی است. این شدنی نیست، مگر برای کسی که بتواند از همه امکانات مادی و معنوی و امری و خلقی خود بهره گیرد و توانایی خویش را مدیریت و ساماندهی کند.

به سخن دیگر، اقتضای جنبه «طین» خلقت انسان، داشتن این صفات پست است. بنابراین، این ها از مصادیق تغییر خلقت انسان و صفات شیطانی نیست که بر انسان به سبب اعمالش بار شده باشد؛ بلکه از مقتضیات جنبه خلقی انسان است که در کنار جنبه امری انسان لازم است باشد. البته این ضرورت «باشد» به معنای این نیست که جنبه مثبتی است که حفظ شود، بلکه جنبه خلقی است که می بایست مهار و مدیریت شود؛ زیرا اگر چیزی مقتضی خلقت است به معنای سودمندی آن نیست، بلکه همان جنبه شری است؛ چرا که آن چه مهم است، غلبه خیر بر شر در وجود انسان است؛ و انسان می بایست این جنبه شری خلقت خویش را مهار و مدیریت کند تا به کمال برسد.

واژه آرزو به معنای چیزی است که انسان تمنا دارد بدان برسد. در آموزه های وحیانی قرآن، آرزو یا همان تمنا امری مثبت و ارزشی دانسته نشده است؛ زیرا انسان هنگام آرزو و تمنا کاری انجام نمی دهد و اسباب تحقق هدف را دنبال نمی کند تا به وسیله اسباب و توسل به آن ها به هدف خویش برسد. وقتی آرزو یا همان تمنا به معنای توقع و انتظار تحقق هدفی بدون وسیله و فراهم اسباب آن باشد، می توان گفت که آرزو و تمنا امری لغو است. این که انسان چیزی را بخواهد ولی کار برای تحقق آن انجام ندهد. پس باید انسان آرزوها و امانی و تمنیات خودش را کنار بگذارد؛ زیرا امری بازدارنده از حرکت و سعی است. این که انسان هم چون روباه شل بنشیند تا لقمه ای بیاید، کاری نادرست ، ضد ارزشی و لغو است؛ چرا که انسان هر چه در دنیا و آخرت از آن بهره می برد چیزی جز نتیجه سعی او نیست. خدا می فرماید : وَأَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسَانِ إِلَّا مَا سَعَى وَأَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى ثُمَّ یُجْزَاهُ الْجَزَاءَ الْأَوْفَى؛ و اینکه براى انسان جز حاصل تلاش او نیست؛ و [نتیجه] کوشش او به زودى دیده خواهد شد سپس هر چه تمامتر وى را پاداش دهند (نجم، آیات 39 تا 41(

امیرمومنان درباره آرزو و امانی و تمنیات می فرماید: اِیَّاکَ وَ الِاتِّکَالَ عَلَی الْمُنَی فَاِنَّهَا بَضَائِعُ النَّوْکَی؛ از اعتماد و توکل بر تمنیات و آرزوها بپرهیزید؛ چرا که آرزو کالای پیرزنان کهنسال و سالمند است.(نهج البلاغه دشتی، ج 1، ص 273)

آموزه های وحیانی قرآن از انسان ها می خواهد به جای آرزو و تمنا ، رجا و امید خویش را افزایش دهند؛ زیرا رجا یا همان امید چیزی چون موتور محرکه ای است که انسان را به پیش می برد و آن انگیزه ای می شود تا انسان به کارهای بزرگ اقدام کند. رجا یا همان امید در حقیقت، آرزویی است که انسان برای تحقق آن از اسباب و علت تحقق آن سود می برد و با اسباب و وسایل بر آن است تا آن چه را هدف گذاری کرده است، تحقق یابد.(احزاب، آیه 21) به سخن دیگر رجا و امید هماره با عمل صالح همراه است که تحقق بخش آن امید نیک و خوب است: خدا می فرماید: من کان یرجو لقاء ربه فلیعمل عملا صالحا؛ هر کسی امید به ملاقات پروردگارش دارد پس باید عمل صالح را به کار گیرد.(کهف، آیه 110) 

از نظر سنت های الهی که عقل سلیم و نقل معتبر کاشف از آن است، مقابله به مثل از مصادیق عدالت است.

خدا در قرآن کریم می فرماید : فَمَنِ اعْتَدَی عَلَیْکُمْ فَاعْتَدُوا عَلَیْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَی عَلَیْکُمْ؛ پس هر که بر شما تعدّی کرد ، شما هم به مثل آن بر او تعدّی کنید .(بقره، آیه 194)

در برابر کنش جدید روباه پیر و دزدی دریایی، واکنش باید متناسب با آن باشد. ما نمی گوییم که پاداش کلوخ انداز سنگ است، اما به فرمان خدا و سنت امیر مؤمنان امام علی علیه السلام، باید مقابله به مثل کرد. امام علی علیه السلام می فرماید : رُدُّوا الْحَجَرَ مِنْ حَیْثُ جَاءَ فَإِنَّ الشَّرَّ لَا یَدْفَعُهُ إِلَّا الشَّرُّ؛ سنگ را بدانجا که از آن آمده باز باید گرداند، که شر را جز با شر نتوان راند.( ترجمه نهج البلاغه شهیدی، ص 417)

سردار جلالی رئیس پدافند غیر عامل کشورمان گفت: «پس از سرنگونی پهپاد متجاوز دشمن، (آمریکا) از طریق واسطه‌های دیپلماتیک اعلام می‌کند که من برای حفظ آبروی خود، می خواهم عملیاتی محدود و در منطقه‌ای کم ارزش انجام دهم و شما پاسخ به آن ندهید.»

امروز این سوال مطرح است که نکند دولت روحانی به خواسته آمریکا نمی خواهد مقابله به مثل کند؛ زیرا کدخدا درخواست کرده تا اگر علمیاتی از سوی آمریکا در جایی دیگر انجام شد، جمهوری اسلامی ایران به آن پاسخ ندهد؛ زیرا انلگیسی ها راهزنی دریایی خود را مبتنی بر فرمان کاخ سیاهی می داند که رنگ سپید به آن پاشیده اند تا سیاهی ظلمت شیطانی با نورانیت دروغین پوشیده شود.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان باید به خدا نزدیک شود و به او تقرب جوید. البته این بدان معنا نیست که خدا از انسان دور است؛ زیرا در قرب و بعد معنوی بر خلاف قرب و بعد مادی، ممکن است یک طرف بسیار نزدیک و طرف دیگر بسیار دور باشد؛ یعنی اگر در قرب و بعد مادی، اگر یک طرف دو متر از طرف دیگر دور است، طرف دیگر نیز دو متر دور است؛ اما در قرب و بعد معنوی این گونه نیست؛ از همین روست که خدا به انسان از شاهرگش نزدیک تر: نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ(ق، آیه 16)، اما انسان از خدا بسیار دور باشد.

به هر حال، انسان باید تلاش کند به خدا تقرب بجوید. قرب معنوی به خدا، با اعمالی انجام می شود که انسان را متاله و خدایی می سازد. این اعمال که از مجموعه فکری و عملی آن به دین اسلام یاد می شود، همان صراط مستقیم عبودیت است که تقواساز نیز است.(ذاریات، آیه 56؛ حمد، آیات 6 و 7؛ بقره، آیات 21 و 138؛ آل عمران، آیات 19 و 85)

انسانی که متاله و خدایی می شود، صفات و رنگ خدایی را به خود می گیرد(بقره، آیه 138) و این گونه محبوب خدا می شود: یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ.(مائده، آیه 54)

از نظر قرآن، همه اعمالی که بر اساس آموزه های وحیانی اسلام در شرایع گوناگون بیان شده(مائده، آیه 48)، اعمال تقرب ساز است و انسان می بایست در این صراط مستقیم عبودیت کسب تقوای الهی و تقرب کند.( حمد، آیات 6 و 7؛ بقره، آیات 21 و 138؛ آل عمران، آیات 19 و 85)

از همین روست که اعمال عبادی مالی و غیر مالی از روزه و زکات و خمس و حج و مانند آن ها همگی در تقرب انسان به خدا نقش دارد و هر یک همانند مصعده(ابزار صعود) و معرجه(ابزار عروج) می تواند انسان را بالا برده و از دور به خدا نزدیک سازد و انسان از برکات قرب معنوی برخوردار باشد. از همین روست که همه اعمال عبادی همانند نماز و الصَّلَاةُ: « مِعْرَاجُ‌ المُؤْمِن»(سفینه البحار، ج 2، ص 268) و همه اعمال عبادی همانند نماز و الصَلَاةُ «قُرْبَانُ کُلِّ تَقِیٍّ» (کافی، ج 3، ص 265) می شود؛ چنان که به عنوان نمونه در روایت نسبت به زکات و انفاقات مالی آمده است: اِنَّ الزَّکَاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلَاةِ قُرْبَاناً لِاَهْلِ الْاِسْلَامِ؛ زکات همراه نماز ابزار تقرب برای اسلام قرار داده شده است.(نهج البلاغه، دشتی، 1، ص 213)

پس انسان برای تقرب به خدا می بایست همه اعمال خویش را در چارچوب اسلام برای عروج و تقرب به کار گیرد تا از دوری معنوی به نزدیکی رسد و فرصت را از دست ندهد؛ چرا که خدا دور و دست یابی به او هرگز دیر نیست.

بر اساس آموزه های وحیانی اسلام، از زمانی که قیامت بر پا می شود تا زمانی که شخص وارد بهشت یا دوزخ می شود، پنجاه هزار سال طول می کشد که هر هزار سال آن به عنوان یک میقات مطرح است. در هر میقاتی به پرونده ای رسیدگی می شود.

اگر این پنجاه هزار سال را بر اساس سال های اخروی در نظر بگیریم، به نظر می رسد حدود 18 میلیارد سال طول بکشد؛ زیرا از نظر قرآن، هر روز قیامتی، معادل هزار سال زمینی است؛ خدا می فرماید: وَیَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ یُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ یَوْمًا عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ ؛ و از تو با شتاب تقاضاى عذاب مى کنند با آنکه هرگز خدا وعده‏ اش را خلاف نمى کند و در حقیقت‏ یک روز [از قیامت] نزد پروردگارت مانند هزار سال است از آنچه مى ‏شمرید. (حج، آیه 47)

البته باید توجه داشت که از نظر قرآن، عروج هر امری از زمین به آسمان نیز همین میزان سال دنیوی و زمینی است(سجده، آیه 5)، هر چند که عروج روح و ملائکه از زمین تا آسمان هفتم که امر از آن جا می آید، هر روزش برابر با پنجاه هزار سال زمینی و دنیوی است: تَعْرُجُ الْمَلَائِکَةُ وَالرُّوحُ إِلَیْهِ فِی یَوْمٍ کَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ ؛ فرشتگان و روح در روزى که مقدارش پنجاه هزار سال است به سوى او بالا مى ‏روند. (معارج، آیه 4)

به هر حال، انسان در قیامت در مواقیت پنجاه گانه باید به یک معنا پنجاه هزار سال و به یک معنا حدود 18 میلیارد سال صبر کند؛ اما همین میزان برای مومن با طی الارض چنان برداشته می شود که از سرعت نور بیش تر است به گونه ای که اصلا به حساب نمی آید؛ زیرا در روایت است که پس از نزول آیه مسلمانان به پیامبر(ص) عرض کردند: « قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا اَطْوَلَ هَذَا الْیَوْمَ؛ چه روز طولانی است؟»، که یک روزش برابر با پنجاه هزار سال اخروی است! حضرت(ص) فرمود: فَقَالَ وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِیَدِهِ اِنَّهُ لَیُخَفَّفُ عَلَی الْمُؤْمِنِ حَتَّی یَکُونَ اَخَفَّ عَلَیْهِ مِنْ صَلَاةٍ مَکْتُوبَةٍ یُصَلِّیهَا فِی الدُّنْیَا؛ سوگند به خدایی که نفس محمد به دست اوست، خدا آن را بر مومنان سبک می سازد تا جایی که سبک تر از یک نماز واجب واجب که انسان در دنیا به جا می آورد.(بحارالانوار، ج 7، ص 123)

در آن روزهای قیامتی خدا سازه اخروی هر کسی را به خودش نشان می دهد و هر کسی می بیند که در دنیا با خود چه کرده و به آخرت چه آورده است. در حقیقت ملکوت اعمال خودش را در خودش می یابد و خدا آن را به وی نشان می دهد؛ قرآن می فرماید:یُبَصَّرُونَهُمْ؛ ما آنان را به خودشان نشان می دهند.(معارج، آیه 11) این گونه است که همه اعضا و جوارح آنان حقیقت ماهیت وجودی خودشان و اعمالشان را به نمایش می گذارند و ایشان به چشم سازه اخروی خودشان را می بینند که متاله و ملک یا حیوان یا نبات یا جماد هستند.