مفهوم شناسی پرهیزگاری در فارسی

واژه پرهیز و پرهیزگار را در فارسی معادل تقوا و متقی گرفته اند. در فارسی امروز واژه پرهیز بیش تر در معنای اجتناب به کار می رود و نمی تواند معادل واژه عربی تقوا باشد؛ زیرا تقوا از ریشه وقی به معنای نگه داشت و حفظ است. از همین روست که به سپر گرفتن در برابر دشمن، وقایه می گویند؛ زیرا انسان را از بلا و شمشیر و تیر و مانند آن حفظ می کند و از آسیب خوردن دور نگه می دارد.

پس واژه پرهیز به معنای امروزی آن نمی توان بیانگر تمام معنای واژه عربی تقوا باشد بلکه تنها گوشه ای از این معنا و مفهوم عربی را بر می تاباند.

اما با نگاهی به معنا و مفهومی که فارسی میانه برای این واژه مطرح است می توان گفت که در صدر نخست، این واژه به درستی انتخاب و به عنوان معادل واژه عربی تقوا قرار داده شده است؛ زیرا واژه فارسی پرهیز در لغت فارسی میانه به معنای محافظت و نگه داشتن و مواظبت کردن است. به عنوان نمونه در دو متن قدیمی فارسی این معانی برای پرهیز و پرهیزگاری بیان شده است:

الف: در واژه نامه گزیده زاد سپرم: parhez :«حفظ، نگهداری، دوری جستن،»

ب:درواژه نامه ارتای ویرا زنامک: parhextan آمده است :«توجه و مواظبت کردن، اجتناب کردن، احترام داشتن .».

با توجه به معانی فوق در متون فارسی میانه چنین به نظر می آید که از کلمه‌ی «پرهیزگار» در قرن اولیه اسلام بیش از معنای «اجتناب»، معنای «توجه و مواظبت» مورد نظر بوده است؛ اما در زمان ما این معنی تا حدی فراموش شده است ولی باز در جمله هایی همین معنای «توجه و مواظبت» دیده می شود؛ به عنوان نمونه وقتی گفته می شود: در غذایتان پرهیز کنید یعنی در غذا خوردنتان مواظب باشید، از چیزی هایی که برایتان خوب است بخورید و از چیزهایی که برایتان بد است نخورید.

حال این لغت در طول بیش از ده قرن، معانی «توجه و مواظبت» را از دست داده و بیشتر معنای «دوری و اجتناب» از آن فهمیده می‌شود. در این صورت این واژه کنونی نمی تواند به معنا و مفهوم تقوا و متقی عربی باشد.

توضیح این که، کلمه متقی اسم فاعل از مصدر اتقاء از باب افتعال به معنی (وقایه گرفتن)‌است و خود‌کلمه‌ی «وقایه» به معنی وسیله نگهداری است که در ترجمه‌ی‌فارسی آن را پرهیزکار معنی کرده اند که این لغت «پرهیزکار» در زمان حاضر بیشتر معنای «دوری کننده» از آن فهمیده می‌شود و همین مطلب را استاد شهید مطهری در کتاب «ده گفتار» اشاره کرده و به جای آن کلمه‌ی‌ «خود نگهدار» را جایگزین کرده و همچنین مرحوم طالقانی در تفسیر «پرتوی از قرآن»‌ به جای کلمه‌ی «پرهیزگار» کلمه‌ی «پرواپیشه» را پیشنهاد کرده است، که به طور کلی از کلمه‌ی «متّقی» این بر می‌آید که انسان متقی به کارهای خود توجه ومواظبت دارد.

پس اگر ما می خواهیم «متقی» را پرهیزگار معنی کنیم باید معنای «خود نگهداری» و «پروا پیشگی» را در نظر داشته باشیم که تقوی حفظ و نگهداری و توجه و مواظبت است نه دوری و اجتناب کردن…

بنابراین معنای «ترسیدن» اصلاً برای این فعل مناسب نیست و ترجمه به «پرواپیشگان» در این متقین، دقیق‌تر و جامع است.