خداوند در آیات قرآنی مخاطبان قرآن به چند دسته تقسیم کرده است:1. عموم بشر به عنوان مخاطبان عام؛ 2. مومنان به عنوان مخاطبان خاص، 3. معصومان و اولیای الهی(ع) به عنوان مخاطبان خاص الخاص؛ 4. پیامبر(ص) به عنوان مخاطب اخص.

از نظر قرآن مخاطبان عام تنها زمانی از قرآن بهره مند می شوند که اهل تقوای فطری و عقلی باشند و زمینه برای پذیرش تقوای خاص الهی در آنان فراهم باشد؛ یعنی کسی که بر اساس فطرت خود عمل می کند و به حکم عقل و فطرت اهل صداقت ، وفا، امانت و مانند آن ها است؛ چنین شخصی به طور طبیعی تن به احکام شریعت می دهد و خود را در محدودیت هایی قرار می دهد که به عنوان واجبات و محرمات و حتی مستحبات و مکروهات از او خواسته می شود تا انجام دهد.(نگاه کنید: بقره، آیات 2 تا 5) اما کسی که بر خلاف فطرت و عقل خود عمل می کند و اهل دروغ و عهد شکنی و خیانت و مانند آن ها است، به طور طبیعی نمی خواهد آزادی عمل خود را محدودتر نماید. از این رو، هیچ علاقه ای به شریعت و احکام شریعت نخواهد داشت و به جای آن که قرآن برایش درمانگر شود، موجب خسران می شود. خداوند می فرماید: یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءتْکُم مَّوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّکُمْ وَشِفَاء لِّمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ ؛ اى مردم، به یقین، براى شما از جانب پروردگارتان اندرزى، و درمانى براى آنچه در سینه‏هاست، و رهنمود و رحمتى براى گروندگان [به خدا] آمده است. (یونس، آیه 57) و نیز می فرماید: وَنُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مَا هُوَ شِفَاء وَرَحْمَةٌ لِّلْمُؤْمِنِینَ وَلاَ یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إَلاَّ خَسَارًا ؛ و ما آنچه را براى مؤمنان مایه درمان و رحمت است از قرآن نازل مى‏کنیم، و [لى‏] ستمگران را جز زیان نمى‏افزاید. (اسراء، آیه 82)

و نیز فرموده است: وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِیًّا لَّقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آیَاتُهُ أَأَعْجَمِیٌّ وَعَرَبِیٌّ قُلْ هُوَ لِلَّذِینَ آمَنُوا هُدًى وَشِفَاء وَالَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ فِی آذَانِهِمْ وَقْرٌ وَهُوَ عَلَیْهِمْ عَمًى أُوْلَئِکَ یُنَادَوْنَ مِن مَّکَانٍ بَعِیدٍ ؛ و اگر [این کتاب را] قرآنى غیر عربى گردانیده بودیم، قطعاً مى‏گفتند: «چرا آیه‏هاى آن روشن بیان نشده؟ کتابى غیر عربى و [مخاطبِ آن‏] عرب زبان؟» بگو: «این [کتاب‏] براى کسانى که ایمان آورده‏اند رهنمود و درمانى است، و کسانى که ایمان نمى‏آورند در گوشهایشان سنگینى است و قرآن بر ایشان نامفهوم است، و [گویى‏] آنان را از جایى دور ندا مى‏دهند! (فصلت، آیه 44)

پس دو دسته با تقوا و بی تقوای فطری دو نوع واکنش متضاد خواهند داشت. اولی می پذیرد و ایمان می آورد و دومی نه تنها نمی پذیرد بلکه شبهه علمی مطرح می کند تا شهوت عملی خودش را حفظ کند و فجور و بی بندباری رفتاری داشته باشد.(قیامت، آیات 1 تا 5)

اما گروه سوم، همان معصومان(ع) هستند. اینان مخاطب خاص الخاص قرآن هستند که پس از طرح گروه چهارم یعنی پیامبر(ص) بهتر وضعیت این گروه مشخص می شود. خداوند درباره پیامبر(ص) می فرماید که قرآن بر قلب ایشان القا شده و ایشان قرآن را به دو شکل «جمله واحده» و یکجا در قالب «انزال» و سپس به صورت ترتیل و تفصیل در قالب «تنزیل» در یافت کرده است.

برای فهم قرآن گروه دوم یعنی مومنان باید به پیامبر(ص) مراجعه کنند؛ زیرا قرآن دارای بطون است و مفاهیم و معارف بلند آن به سادگی قابل دسترسی نیست، هر چند که کلیات آن قابل دسترسی عموم است. هم چنین قرآن نیازمند تبیین و تفسیر خاص پیامبر(ص) است تا جوامع الکلم و کلیات به جزئیات قابل عمل تعریف و تبدیل و تبیین شود. از این روست که پیامبر(ص) مامور تبیین می شود: بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ؛ [زیرا آنان را] با دلایل آشکار و نوشته‏ها [فرستادیم‏]، و این قرآن را به سوى تو فرود آوردیم، تا براى مردم آنچه را به سوى ایشان نازل شده است توضیح دهى، و امید که آنان بیاندیشند.(نحل، آیه 44؛ و نیز نگاه کنید: نحل، آیه 64)

از همین روست که جزئیات نماز و روزه و زکات و حج و مانند آن ها را پیامبر(ص) فرموده و اطاعت از آن همانند و عین اطاعت خدا دانسته شده است.(آل عمران، آیات 32 و 132 و آیات دیگر) و خداوند در آیه 7 سوره حشر نیز می فرماید: وَمَا آتَاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاکُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ؛ و آنچه را فرستاده [او] به شما داد، آن را بگیرید و از آنچه شما را باز داشت، بازایستید و از خدا پروا بدارید که خدا سخت‏کیفر است.

بنابراین، آن حضرت(ص) در افکار وعقاید و رفتار سرمشق حسنه (احزاب) امت است و باید قرآن را از ایشان بیاموزند ؛ زیرا مقام تعلیم و تزکیه نفس در دیگران به ایشان داده شده است(بقره، ایات 129 و 151؛ ال عمران، آیه 164؛ جمعه، آیه 2)

اما پس از ایشان به حکم الهی و نصب خداوندی این منصب تبیین گری به اهل بیت(ع) داده می شود؛ زیرا آنان در مرحله بعدی مخاطبان خاص الخاص قرآن هستند و از خداوند قرآن در دریافت می کنند؛ چنان که امیرمومنان امام علی(ع) به عنوان نفس و جان پیامبر(آل عمران، آیه 61) و فرزندان معصوم ایشان(همان، و نیز احزاب، آیه 33) این مقام را دارا هستند و امام علی(ع) می فرماید: أرى نور الوحی و الرسالة و أشم ریح النبوة و لقد سمعت رنة الشیطان حین نزل الوحی علیه (صلى‏الله علیه‏و آله) فقلت یا رسول الله ما هذه الرنة فقال هذا الشیطان قد أیس من عبادته إنک تسمع ما أسمع و ترى ما أرى إلا أنک لست بنبی و لکنک لوزیر و إنک لعلى خیر؛ روشنایى وحى و پیامبرى را مى‏دیدم و بوى نبوت را مى‏شنودم. من هنگامى که وحى بر او (ص) فرود آمد، آواى شیطان را شنیدم. گفتم: اى فرستاده خدا این آوا چیست گفت: «این شیطان است که از آن که او را نپرستند نومید و نگران است. همانا تو مى‏شنوى آنچه را من مى‏شنوم، و مى‏بینى آنچه را من مى‏بینم، جز این که تو پیامبر نیستى و وزیرى و بر راه خیر مى‏روى ـ و مؤمنان را امیرى ـ .»(نهج البلاغه، خطبه 192)

از همین روست که مسئولیت تبیین قرآن به عهده آنان گذاشته شده است؛ و پیامبر(ص) از عدم جدایی کتاب الله و عترت طاهره(ع) تا روز قیامت سخن گفته است، به طوری که هر کس به آن دو تمسک جویید گمراه نشود.(حدیث ثقلین)

اهل بیت(ع) در هر سال در شب قدر ماه مبارک رمضان ارتباط الهامی خاصی را با فرشتگان دارند و اموری را تلقی می کنند. از این روست که به عنوان مخاطب خاص الخاص قرآن می توانند به تبیین قرآن بپردازند؛زیرا به جزئیات لحن و قرائن حالیه و مانند آن آگاه هستند.

قُتاده، عالم معروف بصری، خدمت حضرت امام باقرالعلوم (علیهم السلام) آمد. امام فرمود: یا قُتادَة اَنْتَ فَقیهُ اَهْلِ الْبَصْرَة؛ ای قتاده،تو فقیه بصریان هستی؟».  او خواست اظهار ادب کند،گفت: کَذلِکَ یَزعُمُونَ؛ مردم این طور می‌ پندارند». فرمود: بَلَغَنِی اَنَّکَ تُفَسِّرُ الْقُرآنَ؛ «به من خبر رسیده که تو قرآن را تفسیر می ‌کنی».

گفت: بله. حضرت (ع) فرمود: مقام بزرگی برای خود ادّعا می ‌کنی. حال،معنای آیه‌ای را از تو می ‌پرسم.عرض کرد: بفرمایید. فرمود: این آیه در سوره‌ی سبأ به چه معناست؟ وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها قُریً ظاهِرَة وَ قَدَّرْنا فِیهَا السَّیْرَ سِیرُوا فِیها لَیالِیَ وَ أیَّاماً آمِنِینَ؛ «در میان مردم سبا و آن شهرهای آباد پرنعمت، شهرهای دیگری که نمایان است قرار دادیم [و به آنها گفتیم] شب‌ها و روزها در این آبادی‌ها با امنیّت کامل مسافرت کنید». (سبأ، آیه‌18)

امام فرمود : مقصود از آن شهرها کدام است که مردم با امنیّت کامل میان آنها رفت و آمد می‌ کنند و احساس هیچ‌ گونه خوف و نا امنی نمی‌ کنند؟

قتاده گفت: مراد شهر مکّه است که هر کس از خانه‌ی خود بیرون آید و زاد و راحله‌ی حلال داشته باشد (مرکب و توشه‌ی راهش از ممرّ حلال به دست آمده باشد) با امنیّت می ‌رود و بر می‌ گردد. امام فرمود: بگو ببینم آیا تا به حال نشده است که مردم بین راه مکّه گرفتار راهزن‌ها بشوند و آنها اموالشان را ببرند و خودشان را بکشند؟ یا حتّی در داخل مسجدالحرام مردمی کشته شوند ؟

قتاده و جمع دیگری که در آن مجلس حضور داشتند ، گفتند : چرا، از این ‌گونه حوادث بین راه مکّه و در خود مکّه فراوان پیش آمده است، با آن‌که زاد و راحله‌ی حلالی هم داشته‌اند.امام فرمود: پس آن شهرهای امن و امانی که قرآن می ‌گوید کدام است؟ قتاده جوابی نداشت. سکوت کرد و امام فرمود:

یا قُتادَة اِنْ کُنْتَ اِنَّما تُفَسِّرُ الْقُرآنَ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِکَ فَقَدْ هَلَّکْتَ وَ اَهْلَکْتَ؛ «ای قتاده،[این را بدان] اگر بخواهی از روی فهم خود،آیات قرآن را تفسیر کنی، به هلاکت افتاده‌ای و مردم را نیز به هلاکت انداخته‌ای».

وَیْحَکَ یا قُتادَة ذلِکَ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ بِزاٍد و راحِلَة...عارِفاً بِحَقِّنا یَهْوَانا قَلْبُهُ...؛ «وای بر تو ای قتاده، این آیه [مربوط به ما امامان اهل بیت است و] معنایش این است:کسی که از خانه‌اش با زاد و راحله‌ی حلال بیرون آید و معرفت و محبّت ما را در دل داشته باشد و به قصد اطاعت از فرمان ما حرکت کند، با امنیّت از انحراف در اعتقاد و عمل در مسیر دین پیش می ‌رود و از عذاب جهنّم در امان می ‌ماند».

نه این که بین راه مکّه لطمه و صدمه‌ای نمی ‌خورد. اینها حوادث طبیعی است و ممکن است در هر زمان و مکانی پیش بیاید. مراد از شهرهای مبارک (الْقُرَی الَّتِی بارَکْنا فِیها)ما امامان از اهل بیت هستیم و مراد از شهرهای ظاهر که فرموده است( قُریً ظاهِرَةً)علما و فقهای شیعه‌ی ما هستند که رابط میان ما و مردمند؛ آنها ظاهرند و در دسترس مردم قرار گرفته‌اند.

پس کسانی که معارف و احکام دین خود را به وسیله‌ی فقهای شیعه از امامان اهل بیت (علیهم السلام) می‌ گیرند و به آن عمل می ‌کنند،تنها کسانی هستند که با امنیّت و اطمینان خاطر در صراط مستقیم دین حرکت می ‌کنند و در روز جزا از عذاب خدا در امانند و این است معنای این آیه از سوره‌ی سبأ.(تفسیر نورالثّقلین،ج4،ص330؛ بحارالانوار،ج46،ص349)

البته امام صادق(ع) برای تعلیم به شیعیان می فرماید اگر شما هم آیات را تکرار کنید می توانید از خدا آن را بشنوید یعنی با طهارت و تزکیه روح می توان به مقامی رسید که قرآن که نور است بر دل ما بتابد و همان را که نازل شده را به همان شکل دریافت کنیم. در روایت است: وَ نُقِلَ عَنِ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلام أَنَّهُ کانَ ذاتَ یَوْمٍ فى الصَّلاةِ فَخَرَّ مَغْشِیّاً عَلَیه فَسُئِلَ عَنْ ذلِکَ. قالَ: ما زِلْتُ اکَرِّرُها حَتّى‏ سَمِعْتُ مِنْ قائِلِها، از امام صادق - علیه السلام - حکایت شده است که روزى در نماز بود. پس مدهوش بر زمین افتاد؛ پس از آن که هوشیار شد، از او سبب این حالت را پرسیدند؛ فرمود: آن قدر آن آیه را(یعنی «ایاک نعبد و ایاک نستعین») را تکرار کردم تا از گوینده اش یعنی خداوند سبحان شنیدم.(محجة البیضاء، فیض کاشانی ، ج 1 ص 352).