گاهی ما دیگران را متهم می کنیم که آدمی بی وجدان است و خودمان را با وجدان می دانیم. این اتهام زمانی زده می شود که رفتاری از شخص می بینیم که با اصول اخلاقی و ارزش های انسانی هماهنگ و مطابق نیست. مثلا بچه را می زند  و با قساوت حیوانی را می کشد یا اذیت و آزار می کند یا مانند تکفیری ها با قساوت قلب تمام خودش را در میان زن و کودک منفجر می کند و یا کسی را سر می برد.

وجدان در لغت به معنای یافتن است. به نظر می رسد یک علم حضوری و شهودی همانند دانش انسان به وجود خودش باشد. به سخن دیگر وجدان یک حالت نفسانی از حالات نفس است. نفس انسانی حالات مختلف و گوناگونی دارد. وقتی انسان چیزی را در خود یافت و یقین پیدا کرد اگر خوب و حق بود بدان گرایش پیدا می کند و اگر بد و باطل بود از آن گریزان می شود.

البته وجدان در اصطلاح اخلاقی و روان شناسی رفتاری همان حالت نفسانی است که وقتی عمل خوبی انجام داد مسرور می شود و هر گاه عمل بدی بود از خودش ناراحت و خشمگین شده و ندامت پیدا کرده و ابراز پشیمانی می کند. این حالت پس از عمل رخ می دهد؛ زیرا در هنگام عمل یا پیش از آن گمان می کند که کارش عقلانی و درست و کمالی است ولی وقتی می سنجد و قضاوت می کند درمی یابد که اشتباه کرده است.

احساس گناه و خطا و سرزنش از ویژگی های انسانی است که وجدان دارد یا وجدان بیدار دارد؛ زیرا کارش را نسبت به خودش یا دیگران کمالی نمی یابد و از خودش انتظاری بیش از آن دارد که در عملش نشان داده است.

اما انسان های بی وجدان از نظر ما کسی است که خطا و گناه و عمل زشت و ضد ارزشی انجام می دهد ولی نمی پذیرد که خطا و گناه کرده است بلکه گمان می کند کارش درست است. از نظر ما این شخص دیگر بی وجدان شده یا وجدانش خوابیده است؛ زیرا رفتار ش که بیانگر نگرش های اوست وارونه و واژگونه است. این وارونگی و واژگونگی زمانی رخ می دهد که انسان حالت طبیعی و فطری خود را از دست داده باشد. یعنی زمانی که گناه قلب او را دگرگون می کند و مسایل را نادرست درک و دریافت می کند و گرایش هایش نیز از حالت طبیعی خارج می شود. چیزهایی ضد ارزشی را ارزشی دانسته و باطل را حق می داند. از نظر یک ناظر بیرونی او بی وجدان شده است اما شخص خودش را طبیعی و با وجدان می داند؛ زیرا دگرگونی و تغییر فرآیندی را درک نکرده و گمان می کند که گرایش و نگرش او طبیعی است و دیگران را غیر طبیعی ارزیابی می کند. به قول معروف دیوانه خود را عاقل و دیگران را دیوانه می داند.

از کارکردهای وجدان سرزنشگری در هنگام درک اشتباه و خطا و احساس گناه است. وجدان بیدار وجدانی است که می کوشد درهنگام خلوت خویش به داوری بپردازد و با محاسبه نفس و بررسی علمکرد خود با آرمان و ایده ال احساس پیشمانی و ندامت کرده و برای جبران آن تلاش کند. اما بی وجدان نه تنها احساس خطا و اشتباه و گناه نمی کند بلکه بر عملکرد خود افتخار می کند.

قرآن در برخی از آیات به مساله وجدان در قالب های گوناگونی پرداخته است. آیات قرآنی به مساله وجدان به عنوان نفس لوامه، نفس مطمئنه و فطرت و عقل الهامی و مانند آنها اشاره دارد. وجدان به هر حال مرتبه ای از مراتب نفس است که در حال استواء و اعتدال باشد اما اگر آن حالت را از دست دهد به نفس اماره ای تبدیل می شود که به کار بد تشویق کرده و گرایش به آن دارد و هیچ سرزنشی را نمی پذیرد.