شب آدمی آینه روزش است. به این معنا که هر کاری که در روز کردی و هر خلق و خویی که داشتی در شب آشکار می شود. از این روست که اگر روزی پر تلاطم و پر اشتغالی داشته باشی و به هر دری زدی تا پول و متاعی از دنیا به دست آوری، خواب های شب تو نیز همین طور پر تلاطم و پر اشتغال است و به جای خواب های تاویلی و تعبیری، خواب های اضغاث احلام نصیب و بهره ات می شود؛ خواب و رویاهایی در هم آمیخته و دسته دسته شده غیر منظم روی هم انباشته شده که چون کلافی سر در گم است. سر این خواب و ته آن معلوم نیست و هر چه بگردی کم تر به نتیجه ای از خوابت می رسی و کسی هم نمی تواند به سادگی آن را تعبیر کند.

کسی که در روز در دریای مادیات شنای طولانی دارد و تمام روزش دست و پا می زند تا متاعی دنیوی به دست آورد و به تعبیر قرآنی گرفتار «سبح طویل» است و تجارت و داد و ستد او را به خودش مشغول کرده است، این دیگر شبی آرام و بی دغدغه ای ندارد. همین دغدغه دنیا است که حتی نمی گذارد برای نماز شب بیدار شود و به تفکر و تدبر در آیات تدوینی قرآن و تکوینی هستی بپردازد و از آیات آفاقی و انفسی بهره مند شود، بلکه حتی اگر برای نماز شب برخیزد هنوز گرفتار سبح طویل روز است و افکار و اعمالش آزاد برای بندگی نیست و هم چنان در نماز شب در محضر بی حضور شرفیاب می شود و چیزی دستگیرش نمی شود.

اما اگر کسی در روز مرد عبادت حبی و عشقی است و عاشقانه خود را در محضر خدا می یابد و دنیا او را سرگرم و مشغول خود نمی کند حتی اگر تمام روز در نخلستان های بیرون مدینه کار کند و شخم بزند و درخت بکارد و چاه بکند و آبیاری کند، چون دل به دنیا نسپرده و اگر چاه و نخلستانی را احداث می کند همان جا وقف فقیران و مسکینان می کند و به تعبیر قرآن « «لاَّ تُلْهِیهِمْ تِجَارَةٌ وَلاَ بَیْعٌ عَن ذِکْرِ اللَّهِ؛ مردانی که تجارت و بیع آنان را از ذکر الهی باز نمی دارد و مشغول نمی سازد»(نور، آیه 37)، چنین مردانی در شب خویش نیز آزاد از بردگی و بندگی دنیا و متاع های فانی آن هستند و شب ها خواب های خوب می بینند و در نماز شب خویش در محضر خداوند حضوری تام و تمام دارند و در اوج حضور به سر می برند و اگر ارایه ملکوتی از سوی خداوند به تمام نباشد(انعام، آیه 75)، دست کم در مقام نظر به ملکوت هستند.(اعراف، آیه 185)

شب های چنین مردانی به تعبیر قرآن دارای آثار مهم و سنگین در ارزشی و اهمیت است؛ چنان که خداوند می فرماید: «إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْأً وَأَقْوَمُ قِیلاً؛ قطعاً برخاستن شب، رنجش بیشتر و گفتار در آن هنگام‏ راستین‏تر است. »(مزمل، آیه 6) چنین افرادی اسراء و معراج شبانه دارند(اسراء، آیه 1) و دستآوردهایی از شب خواهند داشت که گویی هر شب آنان شب قدری عظیم است(سوره قدر) که فرشتگان بر آنان نازل می شوند و آنان را بشارت بر آرامش و آسایش می دهند(فصلت، ایه 30) و آنان در میقات الهی حضور می یابند و مناجات و درگوشی های شبانه خواهند داشت.(اعراف، آیه 142)