وقتی در خواب هستیم و رویا می بینیم، گاهی می شود که سگی و گرگی به ما حمله می کند و یا ماری و کژدم می خواهد ما را نیش بزند ولی ما قدرت حرکت نداریم و با آن که بسیار تلاش می کنیم نمی توانیم فرار کنیم. هم چنین بستگان و دوستان مرده خود را در رویا و خواب می بینیم و می دانیم مرده است ولی تنها چند کلام ساده و پیش پا افتاده با او مطرح می کنیم و وقتی از خواب بیدار می شویم به خودمان سرکوفت می زنیم که چرا این سوال مهم را نکردم و چرا چنین نکردی و چنین نگفتم.
انسان در خواب اختیاردار خودش نیست؛ البته اختیاردار خودش است، ولی نیست؛ زیرا خواب انسان بر اساس اعمال روزانه ما شکل می گیرد. پس اگر دغدغه چیزی را داشتیم همان چیز را می پرسیم و اگر نداشته باشیم اصلا به ذهن ما نمی آید تا پرسشی را مطرح کنیم.
اگر بخواهیم آخرت را با خواب مقایسه کنیم، داستان آخرت ما نیز همین گونه است؛ زیرا رویا و خواب در عالم برزخی اتفاق می افتد که مثال منفصل ما است؛ یعنی همان طوری که ما یک خیال و مثال متصل داریم، در بیرون یک خیال و مثال منفصل از ما وجود دارد که از آن به عالم مثال منفصل تعبیر می کنند. از همین روست که آخرت ما همانند خواب ماست؛ یعنی هر چه در خواب اختیار و اراده داشته باشیم در آخرت همان میزان اراده و اختیار داریم؛ زیرا خداوند همان طوری که در هنگام مرگ نفس آدمی را توفی می کند و به تمام و کمال می گیرد، در هنگام خواب نیز چنین اتفاقی می افتد، با این تفاوت که در هنگام مرگ دیگر نفس به بدن باز نمی گردد، ولی در هنگام خواب بازگشت به بدن صورت می گیرد.(زمر، آیه 42)
بر اساس آیات قرآنی، انسانی وقتی می میرد به همان میزان دارای اراده و اختیار است که خودش را از قید تعلقات آزاد کرده باشد و صفت خدایی پیدا کرده باشد. پس برخی قوای ارادی و تحریکی خودشان را بسته اند و تعلقات آنان را اجازه نمی دهد تا حرکتی داشته باشند، برخی دیگر کمی آزادی عمل دارند و برخی دیگر در آزادی مطلق و کاملی به سر می برند.
از آن جایی که آخرت تجسم اعمال ماست، هر آن چه انسان در دنیا انجام می دهد در آخرت می بیند و همان کشته هایش را درو می کند. اگر انسانی آزاد شد و از بند تعلقات رها شد و حریت یافت(آل عمران، آیه 35؛ اعراف، آیه 157) در آن زمان در آخرت نیز دستش آزاد است. در دنیا انسان با هستی شناسی، جهان بینی و فلسفه و عقاید خویش نگرش ها و رفتارها و اعمالش را سامان می دهد و سبک زندگی هر کسی به فلسفه زندگی او بستگی دارد. این امور شاکله شخصیتی و هویتی او را شکل می دهد و اعمالش را می سازد.(اسراء، آیه 84) همین اموری که در آغاز حال و سپس ملکه و در نهایت قوام و مقام او شده ، او را مدیریت و مهار می کند. از همین رو گفته می شود: از کوزه همان برون تراود که در اوست؛ یعنی رفتار تابع ملکات و مقامات شخص است.
در آخرت هر کسی تابع همین ملکات و مقامات دنیوی خودش عمل می کند. پس اراده او محدود به همان میزان اراده ای است که با خود همراه دارد. اگر کسی اراده خودش را در دنیا با تعلق بسته و محدود کرده باشد، در آخرت نیز به همان میزان محدود خواهد بود. این گونه است که در آخرت مار و عقرب را می بیند ولی توان فرار از آن ها را ندارد؛ زیرا در دنیا از  این ها فرار نکرده است و با گناه زندگی مسالمت آمیز داشته است. این همان  الزام و چسبندگی است که ملکات و مقامات ما با ما خواهند داشت. عقاید ما اعمال ما را ساخت و اعمال ما ملکات و مقامات ما را ساخت و اکنون ما با همان ملکات و مقامات در آخرت محشور می شویم. این گونه است که خداوند می فرماید: وَکُلَّ إِنسَانٍ أَلْزَمْنَاهُ طَآئِرَهُ فِی عُنُقِهِ وَنُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ کِتَابًا یَلْقَاهُ مَنشُورًا؛ و کارنامه هر انسانى را به گردن او بسته‏ایم، و روز قیامت براى او نامه‏اى که آن را گشاده مى‏بیند بیرون مى‏آوریم.(اسراء، آیه 13)
پس همان طوری که برنامه های روزانه ما رویا و خواب های ما را سامان می دهد و میزان اراده ما را مشخص می کند، هم چنین دنیای ما آخرت ما و میزان و سطح آزادی و اختیار و اراده ما را مشخص می کند. پس اراده ما در آخرت بسته به ملکات  ومقاماتی دارد که انسان در دنیا کسب کرده است. از این روست که امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: إنّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَلا حِسابَ، وَغَداً حِسابٌ وَ لا عَمَل؛ امروز دنیا عملی بدون حساب و فردای قیامت حساب بدون عمل است.( شرح نهج البلاغه ابن عبده: ج 1، ک 41)