انسان در دنیا دارای تکامل علمی و عملی است؛ اما در آخرت تنها تکامل علمی خواهد داشت. از این روست که با آن که کشف غطا می شود و پرده ها کنار رفته و انسان به علم الیقین یا عین الیقین و بلکه حق الیقین می رسد و به علم شهودی بهشت و دوزخ را می بیند و یا دستی در آن دارد یا حتی عین بهشت و دوزخ می شود، با این همه هیچ عملی از او صادر نمی شود و نمی تواند ایمان بیاورد؛ زیرا ایمان از مصادیق عقدالقلب و تابع اراده و عزم است؛ در حالی که علم از مصادیق عقدالعقل و پیوندی در ذهن است و انسان به امری جزم اندیشه ای پیدا می کند.
امیرمومنان علی(ع) می فرماید: الیوم عمل بلاحساب و غدا حساب بلاعمل؛ دنیا روز عمل بدون محاسبه و آخرت حساب بدون عمل است (نهج البلاغه) ؛ یعنی جایی برای عمل در آخرت نیست.
ممکن است اشکال شود که چگونه نفس که از امور مجرد است می توانند تغییر یا تکامل یابد؟ در پاسخ باید گفت که نفس انسانی مجرد تام نیست، بلکه مجرد ناقص است.
به سخن دیگر، دو نوع مجردات وجود دارد: 1. مجرد تام عقلی ؛ 2. مجرد تام نفسی که در اصل ناقص است.
آن مجردی که مقام آن معلوم است و تغییری در آن راه نمی یابد، همان مجرد تام عقلی است؛ مانند فرشتگان که خداوند درباره آنان فرموده است: وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ ؛ جز از ما نیست مگر آن که برای او مقام معلوم است.(صافات، آیه 164) از این رو، تغییر و حرکت ندارد و کمالی نمی یابد.
اما نوعی دیگر از مجردات که همان مجرد ناقص نفسی است، قابل تکامل و تغییر است.  نفس انسانی چون مجرد نفسی و ناقص است در دنیا و آخرت قابل تغییر و تکامل است. سرّش این است که نفس انسانی که مجرّد تام نیست و تعلّق تدبیری به بدن دارد، از این قابلیت برخوردار است که تغییر کند. اما مجرد تام عقلی که بَدو و حَشر آن یکسان است ؛ یعنی هر چه دارد در اوّل و آخر یکسان است ، در آن تغییر و کمال نیست. پس برای مجرّد تام عقلی تغییری و کمالی است، ولی مجرد نفسی، می تواند در دنیا به کمال علمی و عملی برسد و در آخرت تنها به کمال علمی حتی اگر مجرد تام شود؛ زیرا مجرد تام بودن این نفس انسانی، مثل مجرد تام عقلی نیست که تفاوتی در اول و آخرش نیست. به هر حال به دلیل اینکه نفس انسانی در دنیا است  می تواند به کمال برسد و مجرد ‌شود، و هم چنین باز در اثر ارتباط به بدن لیاقت تکامل علمی را در آخرت خواهد داشت هر چند از نظر عملی دیگر رشد و تغییر و کمالی برای او نیست.
به هر حال، مجرد تام عقلی با نفسی تفاوت دارد و مجرد تام نفسی در دنیا و آخرت قابل تغییر و تکامل است با این تفاوت که در دنیا دو نوع تغییر و تکامل علمی و عملی خواهد داشت و در آخرت تنها تکامل علمی.