عقل انسانی به عنوان مدیر،‌ احکامی را صادر می کند که از آن به مستقلات عقلی یاد می شود. بنیاد بسیاری از فضایل و رفتار اخلاقی بر احکام عقلانی است؛ هر چند که در این میان خرد جمعی و سیره عقلایی نیز احکامی را صادر می کند و به عنوان دومین مبنای اخلاقیات عمل می کند.

شریعت و آموزه های وحیانی ، سومین سه گانه این مبانی اخلاقی را تشکیل می دهد. این گونه است که روابط انسانی در سه چارچوبه عقل و عقلاء و وحی سامان می یابد.

سه گانه عدالت،‌ احسان و امانت

عقل و عقلاء و وحی در روابط اجتماعی انسان بر سه گانه فوق تاکید دارند؛‌چراکه این سه گانه است که بهترین شرایط و فضای مناسب کمال یابی انسان فراهم می آورد.

بی گمان از مهم ترین احکام عقل که از آن به مستقلات عقلی نیز یاد می شود،‌ مساله قباحت و زشتی ظلم و حسن و نیکویی عدالت است. بر این اساس، از مواضع اخلاقی مهم انسانی،‌ گرایش به عدالت و گریز از ظلم بلکه عدالت خواهی و ستم ستیزی است.

جامعه اگر بر عدالت حرکت کند و انسان ها بر اجرای عدالت پافشاری کنند و آن را در حق خود و دیگری به تمام و کمال انجام دهند و در مقابل ستم بیایستند،‌ آن گاه است که حق در همه زندگی بشر جاری می شود و امنیت و آرامش و آسایش در جامعه مستقر می گردد.

خداوند بر این اساس، به تایید حکم عقل و فطرت پرداخته و این مساله را امضا نموده است. از این روست که یکی از احکام امضایی در شریعت وحیانی اسلام، عدالت است به گونه  ای که هر حکم و قانونی بر خلاف عدالت،‌باطل و نامشروع دانسته شده است.

هم چنین خداوند از مومنان خواسته است تا بی توجه به رنگ و مذهب و اعتقاد و نژاد،‌ بلکه تنها به صرف انسان بودن، عدالت را اجرا کنند و حتی برای اجرای عدالت و تعمیم و گسترش آن به کمک مظلومان و ستمدیدگان بشتابند و به جنگ ستمگران بروند.

خداوند در این باره می فرماید: و ما لکم لاتقاتلون فی سبیل الله والمستضعفین من الرجال والنساء والولدان الذین یقولون ربنا اخرجنا من هذه القریة الظالم اهلها واجعل لنا من لدنک ولیّا واجعل لنا من لدنک نصیرا؛ چیست شما را که در راه خدا و ضعیف شدگان جامعه، از مردان، زنان و کودکان کارزار نمی‏کنید؟!آنان که می‏گویند:پروردگارا!ما را از این قریه (جامعه) بیرون بر و رها ساز که اهلش ستمکار است و قرار ده برای ما از جانب خودت سرپرست و یاوری و قرار ده از نزد خودت یاری کننده‏ای»، (نساء، آیه 75).

دومین سه گانه در روابط اجتماعی،‌ احسان است؛ چرا که انسان موجودی عاطفی است و تنها از طریق عقل وحقوق نمی توان روابط اجتماعی انسانی را تنظیم کرد و سامان داد. از این روست که تکیه بر اصول عاطفی چون احسان بسیار مهم است؛ زیرا انسان با احسان در قالب های گوناگون نیکوکاری از گذشت و عفو و ایثار و محبت و مودت و مانند آن می تواند جامعه انسانی را به تمام و کمال تحقق بخشد. از این روست که بر احسان به عنوان کلید موفقیت در روابط اجتماعی انسانی تاکید شده است.

به عنوان نمونه احسان به والدین جدا از دین و مذهب و مانند آن لازم و ضروری دانسته شده است و از انسان ها خواسته شده تا والدین در کنار عبودیت الهی بنگرند و همان جایگاه بلند و والایی را که برای خداوند و بندگی او در نظر می گیرند،‌ برای والدین در نظر بگیرند؛‌ چرا که تحکیم روابط خانوادگی به ویژه با والدین به معنای تحکیم روابط سالم انسانی در جامعه است؛ زیرا شکل گیری جامعه و روابط سالم در جامعه از خانه شروع می شود. ( سوره بقره آیه 83 و نیز نساء آیه 36 و اسراء ،‌آیه 23)

سومین سه گانه را امانت تشکیل می دهد؛‌ زیرا بنیاد روابطی که به آسایش جامعه و انسان ختم می شود،‌ امانت داری است. از این روست که به حکم عقل و عقلاء، شریعت اسلام بر امانت داری تاکید کرده است. بنابراین در این سومین سه گانه نیز همانند دو اصل دیگر، لازم است که بی توجه به اعتقاد و نژاد و رنگ و دیگر عوامل و تنها به صرف انسان بودن و انسانیت، اصل امانت را مراعات کرد.

این گونه است که خداوند در آیه  58 سوره نساء می فرماید: ان الله یامرکم ان تودو الامانات الی اهلها، خداوند فرمان می دهد تا امانات را به اهلش بازگردانید.

از امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ روایت شده که فرمود: «فَو الذینَ بَعَثَ محمداً بالحقِ نبیاً لو أنَّ قاتلَ الحسینِ بنِ علیٍ ـ علیه السلام ـ ائتمنَنَی عَلَی السیفِ الذی قَتلهُ به لأدیتَهُ إلیهِ؛ «به خدا قسم اگر قاتل امام حسین ـ علیه السلام ـ شمشیرش را به من امانت بسپارد هر آینه به او پس خواهم داد».( امالی صدوق، ص 319)

امام صادق(ع) و دیگران نیز بر این نکته تاکید دارند که در بازگرداندن امانت نمی بایست به ابرار یا فاجر بودن امانت گذار توجه کرد،‌بلکه هر کسی که امانتی نهاده می بایست به او بازگرداند و در امانت خیانت نکرد.( کافی، ج2، ص 104)

امام باقر(ع) نیز می فرماید: قال الباقر ـ علیه السلام ـ : «لا تنظرُوا إلی کثرهِ صلواتِهم و صومِهم و کثرهِ الحجِ و لکن اُنظُروا إلی صدقِ الحدیثِ و أداءِ الأمانهِ؛ به نمازهای زیاد و حج و روزه ننگرید بلکه به راستگویی و امانت داری توجه کنید».( امالی صدوق، ص 379.)

بنابراین، نمی توان سخن از روابط سالم انسانی در جوامع بشری گفت و خود را انسان یا مسلمان دانست،‌در حالی که به سه گانه مهم و اساسی در این باره یعنی عدالت و احسان و امانت بی توجه بود.