کفر همانند ایمان دارای مراتبی است که آغاز آن، کفر نسبت به خداوند است که در ادامه به کفر در عبادت ، ربوبیت و مانند آن می کشد؛ چنان که آغاز دینداری همان پذیرش اسلام و پذیرش توحید است که در ادامه به ایمان تا توحید محض در اعتقاد و تفویض در عمل می انجامد. از این روست که پذیرش و شهادت بر " لا اله الا الله" و رسالت به عنوان آغاز اسلام از سوی خداوند پذیرفته می شود ولی ادعای ایمان ایشان از سوی خداوند رد می شود.

از نظر آموزه های قرآنی، بسیاری از مردم به نوعی دچار کفر و شرک خفی و نهان هستند که گاه خود شخص نیز از آن آگاه نیست؛ زیرا شرک گاه همانند مورچه ای سیاه در شبی تاریک بر روی سنگی سیاه در حرکت است که انسان در حالت عادی ناتوان از دیدن آن است. بنابراین، رسیدن به اسلام واقعی و ایمان حقیقی برای بسیاری دشوار است،بلکه می توان گفت که حتی از نظر اعتقادی رسیدن به توحید محض برای بسیاری از مومنان سخت و دشوار است چه رسد که آن را در عمل و زندگی خویش بتوانند به اجرا در آورند و بر اساس توحید محض زندگی کنند.

مسلمانان و حتی مومنان در مراتب عالی با همه اخلاص خویش ممکن است در خطر عظیم شرک و کفر قرار گیرند، از این روست که انسان تا به مقام مخلصین (با فتحه لام) نرسد نمی تواند مدعی رهایی شود، زیرا بسیاری از مخلصین(به کسره لام) با همه تلاش های خالصانه خود حتی اگر در مقامات عالی عرفان و شناخت قرار گیرند و در منزلت اهل بصیرت قرار گیرند، باز ممکن است در دام شیطان شرک و کفر بیافتند و وسوسه های نفسانی آنان را به سمت و سویی سوق دهد که جزیی از کفر و شرک است.

آموزه های قرآنی بر این تاکید دارد که کسانی همانند ابلیس که از جنیان بوده و در مسیر تعالی و کمالی از طریق عبودیت به جاهای بلند و مقامات والا رسیده بود، ممکن است در نهایت نوعی کفر و شرک را از خود بروز دهند. ابلیس که با تلاش ها و عبادت های خویش به مقاماتی رسیده بود که همراه فرشتگان در مقام قدس و عرش الهی به عبادت می پرداخت و در ملای اعلی سیر می کرد، در نهایت با همه اسلام و تسلیم خویش ، کفر خویش را در یک لحظه آشکار کرد و اسلام خویش را بر باد داد و تمام اعمال خویش را تباه و احباط نمود.

خداوند در آیات قرآنی تبیین می کند که چگونه یهودیان نسبت به شریعت عیسوی کفر ورزیدند و با آن که از اهل ایمان و کتاب و اسلام بودند، در نهایت همه اعمال خویش را حبط و باطل نمودند، چنان که اهل شریعت عیسوی و یهودی در مواجه با اسلام پیامبر(ص) و آموزه های قرآنی این گونه عمل کردند. آنان هر چند که از جهاتی از اهل اسلام و ایمان هستند و آنان را به اهل کتاب و کتابی می شناسیم ولی با این همه در یک معنا ایشان کافر هستند؛ زیرا ایمان خویش را به پیامبر(ص) و قرآن ابراز و اعلام نکردند.

از نظر قرآن ، مخالفت با یک حکم خداوند به معنای کفر نسبت به خداوند است، هر چند که نسبت به همه آموزه های وحیانی و آسمانی ایمان داشته باشد و مطابق آن عمل کند. از این روست که تنها یک نافرمانی ابلیس به کفر او انجامید در حالی که ابلیس اهل عبادت ها بود و سالیانی به عبادت مشغول بوده است که وی را به مقام قدس و ملای اعلی رسانیده بود.

کسانی که به اسلام ایمان آورده و رسالت پیامبر اکرم (ص) راپذیرفته اند به درصورتی مومن واقعی خواهند بود که همه احکام وی را پذیرفته و نسبت به خداوند و رسول الله (ص) اطاعت داشته باشند. بنابراین اگر حتی یک حکم را منکر شوند در حقیقت منکر رسالت و در نهایت منکر خداوند خواهند بود که خود مرتبه ای از کفر است.

در این میان برخی از احکام از حساسیت بیشتری برخوردار می باشند که یکی از آن ها حکم ولایت امیرمومنان علی (ع) است که ده ها آیه به صراحت و کنایه بر آن دلالت دارد و روایات بسیار معتبری چون حدیث غدیر که صدها تن از صحابی و تابعین صحابه نقل کرده اند، بر آن تاکید دارد.

خداوند در آیه 67 سوره مائده به صراحت بیان می دارد که کسانی که به ولایت امیرمومنان علی (ع) که در آیاتی چون 55 سوره همین سوره بیان شده است، ایمان نیاورند و منکر ولایت وی شوند، در حقیقت در مرتبه ای از کفر هستند و از اسلام واقعی و ایمان حقیقی بیرون می باشند. از این رو، می توان گفت که همه کسانی که در همه مراتب ایمانی و اسلام با پیامبر(ص) بودند و تنها منکر همین حکم ولایت امیرمومنان علی (ع) شدند در حکم کافر می باشند و چنان که خداوند به صراحت در آیه 67 بیان کرده است این دسته از مومنان و مسلمانان را خداوند به عنوان کافر هرگز هدایت نمی کند و رنگ رستگاری و فلاح را به خود نمی بینند؛ چنان که ابلیس تنها به کفر ولایت و خلافت حضرت آدم (ع) از دایره ایمان خارج و کافر شد.

به سخن دیگر، کفر ابلیسی به سبب مخالفت با ولایت حضرت آدم (ع) بود با آن که به همه فرمان های دیگر الهی پای بند و مسلمان بود ، هم چنین کفر کسانی که مخالف با ولایت امیرمومنان علی (ع) نیز کفر ابلیسی است که ایشان را از رستگاری دور می سازد. ایشان با آن که همانند اهل کتاب از برخی از فواید ایمان و اسلام خویش در دنیا بهره مند می شوند و به عنوان شهروند امت اسلامی تلقی می شوند و در باطن کافرانی هستند که هدایت پذیرنبوده و در نهایت در دوزخ خشم الهی وارد می شوند و خداوند آنان را رجیم و ملعون می شمارد.

بر اساس برخی از روایات، کفر ابلیسی و انکار ولایت آدم(ع) به سبب کفر و انکار ولایت حضرت ختمی مرتبت (ص) و جان و نفس آن حضرت (ص) یعنی حضرت امیرمومنان علی (ع) به حکم آیه مباهله است. در حقیقت می توان گفت که کفر منکر ولایت امیرمومنان علی (ع) همانند کفر و انکار ابلیسی است که نسبت به ولایت آن حضرت (ع) ابراز داشته بود.