مساله حقوق بشر یکی از چالش های مهم در میان جوامع بشری بوده و هست. روزی نیست که درگیری میان اشخاص حقیقی و حقوقی و گروه های فکری و اجرایی درباره حقوق بشر به وقوع نپیوندد. درگیری هایی که گاه به شکل فیزیکی خودنمایی می کند و خشونت را دامن می زند. همواره کسانی هستند که مدعی از میان رفتن حقی از خود از سوی کسانی می شوند که در مقام قدرت هستند. در میان اندیشمندان و فعالان تنظیم روابط اجتماعی و سیاسی مساله حق و تکلیف و نادیده گرفتن حقوق در برابر تکالیف امری عادی تلقی می شود. تنش ها و جدال های فلسفی در میان دانشمندان و اندیشمندان حتی در میان پیروان دمکراسی و لیبرالیسم به گونه ای است که هر یک مدعی تجاوز به حقوق عمومی و یا شخصی می باشند. پیروان دمکراسی و حکومت مردم سالار و جمهوری به جهت آن که تفکر لیبرالیستی حقوق جمعی را فدای حقوق فردی و شخصی می کند معترض هستند و خواهان بازسازی در تفکر لیبرالیستی می شوند. در برابر روزی نیست که پیروان اندیشه لیبرالیستی به فعالان دمکراسی از همه نوع آن هدایت شده و مهارشده و آزاد و مانند آن این مساله را گوشزد می کنند که حقوق جمعی که به شکل دمکراسی و دولت نهادینه شده است گاه بلکه در بیش تر موارد به حقوق فردی مردم جامعه تجاوز می کند. در حاضر یکی از چالش های دولت های غربی از نوع فرانسوی تا آمریکایی آن مساله شنودها و انواع و اقسام بهره گیری نرم افزارهای پیش رفته است که از سوی فعالان حوزه لیبرالیستی به نقض حریم خصوصی و نادیده گرفتن حقوق ابتدایی مردم از آن یاد می شود. دمکراسی نیازمند است تا با عواملی که آن را تهدید به نابودی می کند مبارزه کند و به نظر می رسد که بی مهار و نظارت رفتارهای عموم مردم امکان پذیر نخواهد بود. از این روست که درگیری فلسفی خود را به درگیری ها قانونی و در نهایت فیزیکی از نوع خشونت های خیابانی و اعتصابات جا به جا می کند و به اشکال مختلف در جوامع امروزی و حتی بسیار مدنی و توسعه یافته و پیشرفته خود را نشان می دهد.

دیروز از حقوق فردی و تجاوز به آن به شکل ربایندگی شهروندان از سوی دولت آمریکا و ایجاد زندان های مخفی و مخوف سخن می رفت و امروز از لیبرالیسم نوینی سخن به میان می آید که رفاه عمومی را تهدید می کند و حقوق عمومی چون بهداشت جمعی و امنیت شغلی با خطرات جدی مواجه می سازد. به نظر می رسد که همواره میان کسانی که در قدرت قرار می گیرند و عموم مردمی که به عنوان شهروند و یا ملت از آن یاد می شود نوعی درگیری بوده است. این درگیری ها در همه حوزه های فکری و عملی و اجرایی تشدید می شود؛ زیرا عوامل متعددی است که موجب می شود تا حتی کسانی که به نام مردم بر مردم حکومت می رانند و برای خود حق ولایت توکیلی و نمایندگی یافته اند حقوق فردی و جمعی را نادیده گرفته و یا ضایع کنند.

بازخوانی مساله حقوق بشر و یا حقوق به معنای عام آن بر پایه آموزه های قرآنی دست کم در حوزه بینشی لازم و ضروری است تا نگرش درستی به مساله حقوق پیدا کرده  و بر پایه آن رفتارها و گرایش های خویش را سامان دهیم.

از آن جایی که قرآن مسایل را عینی و ملموس ترسیم کرده و بر پایه آن به تبیین و تحلیل می پردازد، نمی توان امید داشت که تنها به شکل فلسفی و نظری صرف به این مساله پرداخته شود. این گونه است که قرآن همواره با بیان مصادیقی عینی کلیاتی را ارایه می دهد و پیش از آن که در مقام فلسفی به بررسی و تحلیل بپرازد با ارایه نمونه های عینی می کوشد هم حکم مساله دانسته شود و هم در نهایت تحلیل فلسفی از آن به دست داده شود. نمونه هایی که قرآن بر می گزیند همواره از نمونه های فراگیر و بنیادینی است که در همه جا به آسانی با آن رو به رو هستیم و به گونه ای که همواره در پیش چشم ما قرار دارد.

حقوق در آموزه های قرآنی

در آموزه های قرآنی افزون بر حقوق عقلی و عقلایی و طبیعی و قانونی نوعی از حقوق بیان می شود که از آن به حقوق شرعی یاد می گردد. حقوق قانونی و حق شرعی گاه همانند می باشند ولی این بدان معنا نیست که همواره میان آن ها یگانگی و اتحاد باشد. مواردی را از هر دو سو می توان یافت که در دیگری وجود ندارد. به عنوان نمونه در نظام بانکداری ربوی، نزول خواری به عنوان قانونی حقی است که می توان از آن برخوردار بود ولی نظام شرعی آن را حق به شمار نمی آورد و از حوزه حقوق بیرون می راند. در برابر در حقوق شرعی حقوقی به عنوان حق برادری ایمانی وجود دارد که می توان گفت که از نظر قانونی حق شمرده نمی شود.

در اسلام حق برداری دینی از اهمیت و ارزش بسیاری برخوردار می باشد. (بقره آیه 220 و حجرات آیه 10) از این رو اقدام برای ایجاد صلح و آشتی میان برادران دینی درگیر در جنگ و نزاعی به عنوان حق برداری ایمان ثابت شده است و هر مومنی از این حق برخوردار می باشد که در هنگام تنازع و درگیری ، مومنان دیگر اقدام به ایجاد صلح و آشتی کنند.(حجرات آیه 9 و 10)

با این که این حق از نظر شرعی ثابت می باشد ممکن است در نظام های دیگر حقوقی به عنوان فضولی و دخالت حتی جرم تلقی شود.

از دیگر حقوق برداری ایمانی که در شرع ثابت است، حق احترام در هنگام نبود شخص در جایی است. به این معنا که از حقوق برداری ایمانی آن است که شخص همواره و در همه حالات مورد تعظیم و احترام باشد و در حضور و غیبت از وی به خوبی یاد شده و احترام و حرمت وی را حفظ کنند. این گونه است که غیبت و بدگویی درباره شخص غایب گناه و امری ناپسند شمرده شده است.(حجرات آیات 10 و 12)

از دیگر حقوقی که از همین حق اصلی برداری بر می خیزد، حق طلب مغفرت و دعا درباره وی می باشد. به این معنا که مومنان از این حق برخوردار می باشند که دیگری درباره ایشان دعای خیر و نیک کند و از خداوند آمرزش گناهان وی را بخواهد.(حشر آیه 10)

حق برداری هم چنین مقتضی آن است که اگر شخصی را کشت اولیای دم از وی در گذرند و او را قصاص نکنند.(بقره آیه 178)

قرآن افزون بر حقوق یاد شده ، تحت عنوان کلی حقوق برادری عمومی، حقوقی را برای مومنان ثابت می داند که نشان دهنده آن است که این حقوق تنها به سبب ایمان پدید می آید و امتیازاتی است که خداوند برای مومنان در نظر گرفته است. از این رو نمی توان آن را به عنوان حقوق طبیعی و یا عقلی و عقلایی و قانونی دانست.

حقوق در آموزه های قرآن اختصاص به حقوق بشر ندارد. از این رو می توان از حقوق خداوند و یا حقوق طبیعت و یا حقوق جانوران نیز سخن گفت.