رشد از مسایل و مباحث مهمی است که در حوزه های مختلف به ویژه روان شناسی رشد و روان شناسی اجتماعی مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد. این واژه در همه کاربردها و اصطلاحات علمی به معنای برخورداری از توانایی های است که انسان به عنوان ظرفیت از آن برخودار می باشد. سلامت و فقدان نقص در آن به عنوان مهم ترین مولفه مطرح می باشد.
بازخوانی مساله رشد و اشخاص رشید در آموزه های قرآنی به معنای شناخت انسان کامل و سالم از دیدگاه قرآن است. انسان رشید در آموزه های قرآنی کسی است که در حد اعتدال و استوا قرار گرفته است و از توانایی و ظرفیت های خویش بهره برده است. وی هر چند ممکن است به کمال دست نیافته و انسان کاملی نباشد ولی انسان معتدل و مستوی است که می توان وی را به عنوان مصداق انسانی بر شمرد. به این معنا که انسان می تواند غیر رشید و یا رشید باشد. غیر رشید کسی است که از ظرفیت و توانایی های خویش بهره نبرد و در حوزه های جسمی و روحی و روانی دچار نقص است. در این نوشتار با نگاهی به انسان رشید کوشش می شود تا مولفه های آن از دیدگاه قرآن در حد امکان این نوشتار دانسته شود.
گستره مفهومی رشد
رشد در کاربرد قرآنی به حوزه های بینشی و نگرش و نیز حوزه علم و عمل راه می یابد. از این رو از رشد در برابر گمراهی سخن رفته است و هدایت و راه یابی به دین و اصول بینشی آن به عنوان رشد مطرح می شود. در کاربرد قرآنی آموزه های وحیانی که از سوی خداوند فرو فرستاده شده است به عنوان آموزه های رشدی بر شمرده می شود. بنابراین همان آیات و بینات قرآنی به عنوان رشد مطرح است. از این رو قرآن می فرماید: قد تبین الرشد من الغی؛ به درستی راه رشد از راه گمراه به روشنی تبیین شده است.(بقره آیه 256)
دانش رشد به عنوان دانشی بیان شده است که انسان را به امور کمالی و غیبی و ناشناخته ها رهنمون می سازد. در کاربرد قرآنی دانش رشدی غیر از دانش حصولی معمولی و از نوع دانش شهودی است که انسان می تواند با یاری آن از باطن و ملکوت چیزها آگاه گردد و زمان از پیش روی وی برداشته و گذشته و حال و آینده مفهوم خود را از دست بدهد. از این روست که حضرت موسی (ع) خواستار دست یابی به دانش رشدی است که در اختیار عالم ربانی (خضرنبی علیه السلام ) است. وی زمانی در پی این دانش می رود که پیامبر دارای شریعت و عالمی بزرگ و دربردارنده علوم و معارف بسیاری است.(کهف آیه 66)
به نظر می رسد دانش رشدی که حضرت موسی(ع) می جوید دانشی است که خداوند به حضرت ابراهیم پس از آزمون های بسیار بخشیده است و فرموده است که ما ملکوت آسمان ها و زمین را به وی نشان داده ایم . به این معنا که دانش رشدی که به حضرت بخشیده شده ( انبیاء آیه 51) همان علم به ملکوت و باطن امور بوده است. بنابراین دانش رشدی دانشی است که انسان را به مقام خاص می رساند و در حوزه هدایت محض الهی قرار می گیرد.
اما کاربرد دیگری که در آیات قران برای آن می توان یافت در حوزه عمل است. به این معنا که شخصی را رشید می نامند که بر پایه دانش حقیقی و علوم واقعی خویش عمل کند و از راه اعتدال و استوا بیرون نرود. از این روست که از زبان حضرت لوط(ع) این پرسش را مطرح می سازد که آیا در میان قوم و قبیله وی کسی نیست که به اعتدال و استوا باشد و راه افراط و تفریط را نپیماید. به این معنا که قوم لوط گرفتار فرط و افراط بوده و از راه اعتدال و درست بیرون رفته و به لواط می پرداختند. از این رو هنگامی که به خانه وی هجوم می آورد از آنان سراغ مردی رشید و معتدل را می جوید که راه افراط را طی نکرده باشد.(هود آیه 78)
مرشد در آموزه های قرآنی کسی است که مردم را اعتدال و میانه روی بخواند و از آنان بخواهد که راه راست و میانه را که راه مستقیم و صراط راست است را نشان دهد و از گمراهی بازدارد .(کهف آیه 17)
البته هر کسی مدعی آن است که او به اعتدال است و از آن جایی که در نزد همگان اعتدال و استوا و رشد یافتگی امری مطلوب و محبوب است هر کسی مدعی آن است که او فردی رشید است. بنابراین می بیینم که در برابر مومن آل فرعون و حضرت موسی (ع) که مردم را به اعتدال و استوا می خواند و می کوشد تا ایشان در حوزه های بینشی و عملی معتدل و بر رشد باشند، فرعون نیز مدعی رشد می شود و می گوید که من می خواهم شما را به رشد و اعتدال رهنمون باشم.(غافر آیه 29 و 38) قرآن تاکید می کند که گمراهان دعوی خویش را به عنوان رشد و اعتدال مطرح می سازند و باطل خویش را حق جلوه می دهند تا این گونه مردمان سلیم النفس و پاک را گمراه سازند و شبهات در جان ایشان اندازند. از این رو هشدار می دهد که مدعیان رشد گاه خود گروهی گمراه هستند و در عمل و رفتار خویش رشید نیستند.(هود آیه 97)
قرآن برای شناسایی و آگاهی بخشی به مردمان در باره این که رشد چیست و رشید کسیت به تفصیل توضیح می دهد. با نگاهی به سوره های غافرو کهف و به ویژه سوره حجرات می توان دریافت که رشد همه حوزه های بینشی و نگرش و جسمی و رفتاری را شامل می شود و در مراد از آن اعتدال و میانه روی در امور و بهره گیری از تمامی فرصت ها و ظرفیت های بشری برای دست یابی به کمال است.
نگاهی گذرا به آیات سوره حجرات به خوبی روشن می سازد که رشید کسی است که آن چه به دانش و علم یافته به صورت امری بینشی و نگرشی در حوزه رفتاری خویش به جا آورد. در حقیقفت رشید در کاربرد قرآنی ناظر به رفتار و اعمال شخص می باشد. کسی که در حوزه علم و بینش و نگرش به استوا و اعتدال دست یافته باشد در رفتار و کردار و منش خویش نیز آن را به خوبی نشان می دهد. در حقیقت رشید کاربردی در حوزه اخلاق اجتماعی دارد. شخص رشید کسی است که در حوزه اندیشه و بینش بر ایمان است و از کفر بیرون است و در حوزه عمل اجتماعی و منش و رفتار نسبت به آموزه های وحیانی و فرمان ها و دستورهای اجتماعی اولوالامر و صاحبان دولت اسلامی گرفتار فسوق و عصیان نیست.
قرآن در آیات سوره حجرات به همه این حوزه ها توجه می دهد. به این که چگونه با پیامبر(ص) و دیگر اولیای امور اجتماعی رفتار کرد و این که نسبت به آموزه های اخلاقی و هنجارهای اجتماعی چگونه واکنش نشان داد و این که چگونه نسبت به دین و عمل به آن اطاعت ورزید.
از این روست که خداوند در سوره حجرات به همه این مباحث و مسایل می پردازد و در آیه 7 سوره حجرات می فرماید: واعلموا ان فیکم رسول الله لو یطعیکم فی کثیر من الامر لعنتم و لکن الله حبب الکیم الایمان و زینه فی قلوبکم و کره الیکم الکفر و الفسوق و العصیان اولئک هم الراشدون؛ و بدانید که پیامبر خدا در میان شماست و شما باید این نعمت را پاس دارید. اگر او در بسیاری از امور از آرای شما پیروی کند دچار زحمت می شوید و به هلاکت می افتید و خدا نخواسته است که چنین شود بلکه ایمان را برای شما محبوب و دوست داشتنی کرده است و آن را در دل های شما بیاراست و زینت داد و کفر و فسوق و عصیان را در نظرتان ناخوشایند ساخت تا رشد یابید ؛ آنان که این گونه اند همان کسانی هستند که رشد یافته و رشید می باشند.
بنابراین روشن شد که رشد و رشید در آموزه های قرآنی ارتباط تنگاتنگی با حوزه های علم و عمل در ابعاد فردی و اجتماعی دارد. از این که ایمان آورده و در بینش و نگرش راه اعتدال و مستقیم را طی کند و فسق و فجور نورزد و گناه نکند و در حوزه عمل اجتماعی وسیاسی نیز عصیان نکرده و به فرمان های صاحبان امر گوش داده و فرمان برد.