یکی از صفات انسان کامل و برجسته، عزم در کارها و زندگی است. قرآن به این ویژگی با اشاره به انسان های کاملی چون پیامبران اولوالعزم یعنی نوح و ابراهیم و موسی و عیسی(ع) و حضرت پیامبر اکرم (ص) توجه داده است و از مردمان خواسته تا با سرمشق گیری از ایشان خود در این مسیر کمالی قرار گیرند.
به نظر می رسد که عزم به معنای قاطعیت و جدیت در عمل یکی از مهم ترین ویژگی ها و عناصر در زندگی است که انسان بی آن نمی تواند کاری را از پیش برد.
به این معنا که اگر شخصی با هزاران نفر مشورت کند و با بهره گیری از عقول مردمان به بهترین و کامل ترین اندیشه دست یابد ولی ناتوان از عمل باشد، شکست خورده است. از این روست که قرآن به پیامبر اسلام (ص) دستور می دهد که هرگاه با مومنان مشورت کردی عزم کن و کاری را که به یقین و قطعیت در آن رسیدی به طور جدی پی گیر باش. در این مرحله تنها نیاز به توکل است تا خداوند مددکار تو باشد و به هدف و مقصدی که با این عمل متوجه آن شدی دست یابی: فاذا عزمت فتوکل علی الله.
بنابراین عزم به معنای آن است که شخص پس از قطعیت و یقین به درستی کاری اقدام جدی بر عمل آن داشته باشد و کوتاه نیاید.
از این رو از ویژگی ها و بلکه از مولفه ها و عناصر اصلی عزم صبر دانسته شده است؛ زیرا کسی که در مقام عمل قرار می گیرد باید برای دست یابی به هدف کوتاه نیاید و در برابر مشکلات و دشواری ها و بحران مقاومت کند و واکنش های ناپسند و سنگ اندازی دیگران را به هیچ گیرد.
دیگر ویژگی ای که قرآن برای اهل عزم یاد می کند تقوا و خودداری از تحت تاثیرقرار گرفتن فشارهای درونی و بیرونی است که از سوی هوای نفس و یا شیاطین انس و جنی صورت می پذیرد. شخص می بایست با در دست گرفتن مهار نفس حالت های خویش را کنترل شده انجام دهد و بیرون از دایره عقل و عقلانیت و دور از تدبیر به عمل و کنش و یا واکنشی دست نزند.
از دیگر ویژگی های اهل عزم آن است که نسبت به واکنش ها و یا کنش های دیگران در هنگام عمل وی خوددار باشد و حتی نسبت به واکنش های تند و زننده آنان واکنشی مثبت از خود بروز داده آن را به نادانی و جهالت فرد واگذارد. از این روست که قرآن بر فضلیت گذشت و عفو تاکید می کند و آن را از ویژگی ها اهل عزم می شمارد. شخص اگر نتواند در برابر کنش ها و واکنش هایی که نسبت به عمل او صورت می گیرد رفتار مناسب از خود بروز ندهد افزون بر ایجاد دشمنی و به چالش کشیدن خود از سوی دیگر موجب می شود که نیرو و توان خویش را در واکنش به اعمال و رفتار مخالفان عمل هزینه کند. در حقیقت با گذشت و عفو این توان و نیرو به جای آن که صرف واکنش نشان دادن به کنش ها و واکنش های مخالفان شود ، در تقویت و پیش برد اهداف هزینه می شود؛ زیرا اصطکاک با مخالفان موجب می شود که شخص درصدی از وقت و قدرت و توان را در جهت پاسخ گویی به فعالیت های مخالفان هزینه کند که بسیار زیانبار و خسارت آور است.
از این روست که قرآن فرمان می دهد که در برابر مخالفان شیوه صبر و عفو را در پیش گرفته و با تقوا و خودداری از اعمال و رفتار های نابهنجار و دور از عرف به هدف خود توجه داشته باشد. این گونه است که گاه حتی شخص می تواند از دشمن به عنوان نیروی پیشروانه بهره برد و توان و قدرت و فشارهای دشمن و مخالف را در راستای اهداف کمالی و شدن خود هزینه کند. این گونه است که امری منفی و آسیب زا به امری مثبت تبدیل می شود و کارها را به پیش می راند.
به هر حال در اندیشه و بینش قرآنی عزم یکی از اصول اساسی زندگی بشر برای شدن است. هر شدنی هزینه ای دارد که می بایست پرداخته شود. هزینه ای که انسان برای شدن کمالی به عهده می گیرد زمانی دوچندان می شود که مخالف و متضاد به خواسته های دیگری است و این تضاد افزایش می یابد وقتی شخص بخواهد دیگری را به سوی شدن و حرکت کمالی سوق دهد. در این صورت فشارها افزایش می یابد و واکنش هایی به دنبال خواهد داشت. از این رو هزینه ها نیز دو چندان می شود و می بایست که برای رهایی از آن از صبر و گذشت بهره جست و تقوا را به عنوان عاملی مهم تقویت کرد.
این مباحث در آیاتی چون 35 سوره احقاف و آیاتی متعددی از سوره شورا اشاره شده است و با بیان نمونه هایی که از عزم در زندگی بهره نبرده اند مانند حضرت آدم (ع) در مورد دوری از درخت ممنوع و مساله هبوط از مردمان خواسته آن را در زندگی سرمشق قرار داده و خود را در مسیر کمالی پیامبران اولوالعزم قرار دهند.