خدایی که انسان می پرستد، خدایی آشنا است؛ زیرا انسان خدایی را می پرستد که یا معلوم به علم حصولی از برهان فلسفی است، یا معلوم به علم حضوری است که همان خدای مشهود عرفاست.

در حقیقت انسانی خدای مجهول و ناآشنا را نمی پرستد؛ زیرا امکان شناختی برای انسان نسبت به خدا از دو طریق علم حصولی و علم شهودی وجود دارد. به سخن دیگر، خدا یا معلوم عابد است یا مشهود عابد.

البته انسانی خدایی را می پرستد، ذات خدا در مرتبه «هو» نیست که اشاره به ذات دارد، بلکه خدایی را می پرستد که در مرتبه صفات یا فعل است؛ حال این صفات و فعل خدا را به علم برهان فلسفی به دست آورده و برایش معلوم باشد، یا به شهود قلبی مشهودش باشد.

باید توجه داشت که خدا در قرآن، همان خدایی صفاتی و فعلی است، نه خدایی ذاتی؛ زیرا خدا درک علمی و شهودی این مرتبه را بیرون از توان مخلوق حتی انسان دانسته است؛ زیرا مرتبه ذات، مرتبه بسیط است و قابل درک علمی یا شهودی نیست. از همین روست که خدا نسبت به ذاتش خویش می فرماید: یُحَذِّرُکُمُ اللّهُ نَفْسَهُ؛ خدا شما را از نفس و ذات خویش برحذر می دارد.(آل عمران، آیات 28 و 30)

این خدا حتی معلوم به علم برهانی نیست؛ زیرا بیرون از احاطه علمی انسان است؛ از همین روست که خدا می فرماید: لاَ یُحِیطُونَ بِهِ عِلْماً؛ به او احاطه علمی نمی یابید.(طه، آیه 110)

بر همین اساس است که حافظ می گوید: عنقا شکار کس نشود دام باز گیر.

البته غیر از ذات انسان می تواند در سطح صفات خدا و افعالش هم شناخت علمی برهانی داشته باشد و هم شناخت شهودی عرفانی قلبی؛ زیرا این سطح از شناخت برای انسان دست یافتنی است؛ زیرا وجه الله و انوار صفاتی الهی قابل شناخت است.

البته اوصاف و صفات الهی، در مرتبه صفات خود به دو دسته صفات ذاتی چون «حی، علیم، قدیر» و صفات فعلی مانند رازق و محیی و ممیت و شافی و مانند آنها تقسیم می شود.

در آیات قرآنی بسیاری از محمولها که به موضوعی نسبت داده شده، به همین موضوع خدایی اشاره دارد که در مرتبه صفات و فعل است، نه ذات الهی که بیرون از علم و شهود است.

امام زین العابدین می فرماید: وَ عَجَزَتِ الْعُقُولُ عَنْ إِدْرَاکِ کُنْهِ جَمَالِکَ وَ انْحَسَرَتِ الْأَبْصَارُ دُونَ النَّظَرِ إِلَى سُبُحَاتِ وَجْهِکَ وَ لَمْ تَجْعَلْ لِلْخَلْقِ طَرِیقا إِلَى مَعْرِفَتِکَ إِلا بِالْعَجْزِ عَنْ مَعْرِفَتِکَ؛ و خردها از درک ژرفاى جمالت‏ ناتوان است؛ و دیده ‏ها از تماشاى بزرگیهاى ذاتت درمانده است؛ براى خلق راهى‏ به سوى شناسایى ‏ات جز ناتوانى از شناخت قرار ندادى.(دعای خمسه عشر، دعای دوازدهم، مناجات العارفین)

البته امام با این که درک عقلی و شهودی نسبت به ذات را انکار می کند و عقل و شهود را نسبت به آن عاجز می شمارد، اما در ادامه همین مناجات نسبت به علم و شهود در مرتبه صفات و فعل توجه می دهد و آن را راه شناخت خدا و اتصال با او معرفی می کند.