یکی از مفاهیم مطرح در آموزه های وحیانی قرآن، موضوع «تقرب الی الله» است. چنان که خدا در قرآن به صراحت می فرماید: وَمِنَ الْأَعْرَابِ مَنْ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَیَتَّخِذُ مَا یُنْفِقُ قُرُبَاتٍ عِنْدَ اللَّهِ وَصَلَوَاتِ الرَّسُولِ أَلَا إِنَّهَا قُرْبَةٌ لَهُمْ سَیُدْخِلُهُمُ اللَّهُ فِی رَحْمَتِهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ؛ و برخى دیگر از اعراب و بادیه‏ نشینان کسانى‏ اند که به خدا و روز بازپسین ایمان دارند، و آنچه را انفاق مى کنند مایه تقرب نزد خدا و دعاهاى پیامبر مى‏ دانند. بدانید که اینها مایه تقرب آنان است. به زودى خدا ایشان را در جوار رحمت‏ خویش درآورد که خدا آمرزنده مهربان است. (توبه، آیه 99)

تقرب به کسی یا چیزی می تواند مادی – محسوس یا معنوی و غیر محسوس باشد؛ چنان که می تواند دوگانه: تقرب مادی – معنوی باشد.

1.      تقرب معنوی: از نظر قرآن، تقرب جویی به خدا و قرار گیری در مقام «الْمُقَرَّبِینَ »(واقعه، آیه 88؛ آل عمران، آیه 45) با مادیات نیست؛ هر چند که مادیات به عنوان ابزار توصلی در تقرب به کار می رود؛ از همین روست که خدا در تبیین تقرب معنوی می فرماید: وَمَا أَمْوَالُکُمْ وَلَا أَوْلَادُکُمْ بِالَّتِی تُقَرِّبُکُمْ عِنْدَنَا زُلْفَى إِلَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ؛ و اموال و فرزندانتان چیزى نیست که شما را به پیشگاه ما نزدیک گرداند مگر کسانى که ایمان آورده و کار شایسته کرده باشند.(سباء، آیه 37) پس آن که موجب تقرب معنوی می شود، همان حالت معنویتی است که در انسان وجود دارد و در صالح خودنمایی می کند؛ بر همین اساس است که خدا در جایی دیگر می فرماید: لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْکُمْ ؛ هرگز نه گوشتهاى آنها و نه خونهایشان به خدا نخواهد رسید، ولى این تقواى شماست که به او مى ‏رسد.(حج، آیه 37) از نظر قرآن، تقرب به نماز و مانند آنها نیز از مصادیق تقرب معنوی است پس وقتی گفته می شود به تقرب به نماز پیدا کنید یا نکنید، به معنای آن است که به اقامه نماز بپردازد یا نپردازید؛ زیرا نماز هر چند که مجموعه از اقوال و حالات چون قرائت و تسبیحات و رکوع و سجود است، ولی یک حقیقت مادی نیست؛ پس وقتی خدا می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُکَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ؛ ای کسانی که ایمان آوردید به نماز نزدیک نشوید در حالی که شما مستان هستند تا بدانید چه می گویید.» به این معنا است که این نزدیکی و تقرب نادرست است.(نساء، آیه 43) به نظر می رسد که تقرب به زنا: وَلَا تَقْرَبُوا الزِّنَا(اسراء، آیه 32) از دیگر مصادیق تقرب معنوی، تقرب به حدود الهی است: تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا (بقره، آیه 187)؛ زیرا قوانین و احکام الهی، مرزهای مادی ندارد، بلکه مرزهای معنوی دارد.  از همین موارد است، تقرب جویی به فواحش و کارهای زشت: وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ(انعام، آیه 151)

2.      تقرب مادی و محسوس : از آن جایی که زن از مصادیق مادی و محسوس است؛ مراد از تقرب به زن، همبستری شدن است؛ پس وقتی می گوید: وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتَّى یَطْهُرْنَ؛ به زنان نزدیک نشوید تا پاک شوند(نساء، آیه 222)، مراد تقرب مادی و محسوس است. هم چنین تقرب به مال نیز این گونه است: وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْیَتِیمِ(اسراء، آیه 34؛ انعام، آیه 152)؛ چنان که تقرب به درخت و تصرف در آن نیز از مصادیق تقرب مادی و محسوس است: وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ(بقره، آیه 35)

3.      تقرب مادی و معنوی: البته گاه مراد از تقرب هر دو معنای آن است؛ یعنی تقرب مادی و معنوی؛ زیرا شخصی که شخصی صاحب مقام نزدیک می شود، مراد ظاهری همان تقرب مادی، ولی مراد حقیقی همان تقرب معنوی است؛ حضرت یوسف(ع) وقتی می فرماید: وَلَا تَقْرَبُونِ؛ به من تقرب نمی یابید(یوسف، آیه 60)، یا ساحران خواهان تقرب می شوند و فرعون پاسخ مثبت می دهد و می گوید: قَالَ نَعَمْ وَإِنَّکُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ (اعراف، آیه 114)، مراد تقرب دوگانه است.

 اما حقیقت قرب و تقرب معنوی ، آن است که این تقرب هرگز  از مصادیق مفاهیم یا ماهیات نیست؛ زیرا مفهوم واقعیت عینی ندارد، و ماهیت نیز بر فرض اصالت و واقعیت، گرفتار کثرت است؛ زیرا ماهیات حدودی دارند که آنها را از هم جدا می کند و موجب کثرات می شود. شکی نیست که ماهیات و کثرات گرفتار گسست و جدایی است و هیچ ارتباطی میان ماهیتی با ماهیتی دیگر نیست. بنابراین، قرب معنوی نمی تواند از مصادیق مفاهیم یا ماهیات باشد.

بر این اساس تنها راهی که باقی می ماند این است که بگوییم این تقرب معنوی از مصادیق وجود و هستی است؛ البته نه وجود و هستی به معنایی که برخی از حکماء گفته اند؛ زیرا آنان هستی را حقایق متباین و جدا از هم دانسته اند که باز هم همان داستان کثرات در ماهیات خودنمایی می کند و نمی تواند موجب وحدت شود؛ بلکه مراد از تقرب معنوی به عنوان مصداق وجود و هستی، همان  هستی و وجود واحدی که تشکیک در آن اشتدادی است؛ یعنی یک حقیقتی با تجلیات دارای شدت و ازدیاد به طوری که برخی شدید و برخی شدیدتر باشد؛ و این قابلیت نیز وجود داشته باشد که در یک حرکت جوهری ضعیف بتواند به شدت برسد و ازیاد یابد و قوی تر و شدیدتر و زیادتر شود؛ چنان که خدا درباره ایمان و تقوا چنین گفته است:زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَانًا(توبه، آیه 124)، یا می فرماید: فَزَادَهُمْ إِیمَانًا(آل عمران، آیه 173) ، یا می فرماید: لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ.( فتح، آیه 4؛ مدثر، آیه 31)

به هر حال، حقیقت قربت و تقرب الی الله یک حقیقت معنوی است و راه دست یابی به آن نیز همان  اعتصام به «حبل الله» است که آویخته در میان خالق و خلق است: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ(آل عمران، آیه 103)، به طوری که یک طرف آن به دست خدا و طرف دیگر در دست خلق است: طرفه بید الله وطرف بأیدیکم(الامالی، شیخ مفید، ص 135) پس راه تقرب به خدا که تقرب معنوی در ساختار وجود واحد و هستی یکتا و یگانه شکل می گیرد و انسان در این راه به کمال می رسد، راهی که دارای شرایط ذیل است: 1. وحدت در حقیقت؛ 2. واقعیت عینی، نه ذهنی؛ 3. متصل و پیوسته ،نه گسسته؛ 4. عمودی، نه افقی؛ 5. دارای درجات قابل صعود و عروج در یک حرکت جوهری و شدت یابی و اشتداد پذیری.