دنیا در نگره قرآنی ، مکان استقرار و تختگاه خلافت انسانی است . انسان در این دنیا که در اصطلاح و نگره فقهی اسلام از آن به سرا و خانه تکلیف یاد می کنند می بایست با تلاش و مجاهدت بسیار،  ظرفیت ها و توانمندی هایی را که در او سرشته شده ، به فعلیت رساند و در یک فرآیند خود را بسازد. به این معنا دنیا سرای انسان سازی است و این ماده خام خاکی در فرآیندی جانکاه و سخت و دشوار قوا و توانمندی هایی که در اصطلاح قرآنی از آن به اسمای الهی یاد می کنند به شکل و قالبی درخور یا زشت و پلید در می آورد. از این رو می تواند از فرشتگان و هر آفریده دیگری که در آفرینش است برتر گردد و یا از همه آنان فروتر شود و چون چارپایان و کم تر از ایشان در آید.

در نگره قرآنی انسان به جهات وجود عوامل و قوای متضاد و متناقض می تواند از غریزه و یا غرایزی بهره برد که او را در مقام فجور می نشاند ویا بهره برداری از فطرت و غرایزی دیگر که در او سرشته شده می تواند به مقام متقین وارد و بر هستی فخر فروشد. دنیا از چنین جایگاه مهم و بلند و بزرگی برخوردار است . از آن رو آزمون (فتنه) و بلا و ابتلا امری طبیعی است تا انسان در چالش با خود و پیرامون بتواند آن ظرفیت ها و توانمندی هایش را به فعلیت در آورد.

دنیا از ویژگی و خصایص دیگری نیز برخوردار است که یکی از آن ها که مورد نظر ما در این نوشتار است خصلت کنش و واکنش است. به این معنا که هر فعل و کنش ما در این دنیا از خود آثار مثبت و یا منفی به جا می گذارد و واکنش و عکس عملی از خود بروز می دهد. سنت کنش و واکنش به تعبیر قرآنی به معنای قانون های طبیعی است که بر جهان و جامعه و تاریخ حاکم است.

سنت در این اصطلاح ، اصول کلی حاکم بر نظام هستی است که در تشریع و تکوین جاری می شود. بنابراین قانون و سنت الهی مانند قانون جاذبه و یا دیگر قوانین طبیعی امری است که نمی توان از آن گریخت. انسان وقتی به اختیار و یا به اجبار زهری را می خورد به طور طبیعی بدن نسبت به آن واکنش نشان می دهد و اگر از پادزهر بهره نبرد، می میرد. این قانون و سنت الهی است که بر هستی جاری است. قوانین و سنت های دیگری نیز وجود دارد که بر جامعه به عنوان یک پدیده و تاریخ انسانی جاری است.

سنت های الهی در پاداش و کیفر هر چند که در تبیین قرآنی به گونه ای است که پاداش و کیفر به جهاتی در آخرت و جهان و سرای دیگری تحقق خواهد یافت و این سرا ظرفیت اجرای مکافات و پاداش اعمال  آن را ندارد و یا خدا نمی خواهد که امر مکافات و پاداش و کیفرها به این سرا آورده شود، ولی با آن که چنین است و ادله فراوانی را قرآن و یا پیامبر برای این تاخیر مکافات بیان می کند ، با این همه بخشی از پاداش ها و کیفرها ( مکافات ) در همین دنیا انجام خواهد شد. البته تعبیر به مکافات به جهت آن که بیانگر همسانی میان عمل و عکس العمل و کنش و واکنش است ، واژه ای نارساست ؛ زیرا بسیاری از اعمال و کنش ها به گونه ای است که دنیا ظرفیت و امکان تکافو و همسانی را ندارد. کسی که جنایات بسیاری را مرتکب می شود و اعمال خلاف و بزه های زیادی را انجام می دهد با کشتنش نمی توان مدعی مکافات او شد.

قرآن تصریح دارد که رحمت و مهربانی خداوند بر خشم و غضب او پیشی گرفته است و این که نمی خواهد و اراده نکرده است تا در این دنیا که دنیا تکلیف است به مجازات بدکاران و پاداش دهی به نیکان بپردازد. در بیانی دیگر می فرماید: اگر بخواهیم مردمان را بر گناهانشان مجازات کنیم جنبده ای بر زمین نمی ماند. از سوی کافران و مشرکان را سرزنش می کند که چرا به عذاب خواهی و تعجیل آن روی آورده اند و از خدا و پیامبرش درخواست عذاب استعجالی در دنیا را دارند.

قرآن بیان می کند که هدف از تاخیر در عذاب این است تا رحمت بر ایشان تمام گردد( کهف آیه 58).  با این همه برخی از پاداش ها و کیفرها در این دنیا انجام می گیرد تا از سویی عاملی برای دلگرمی نیکوکاران باشد و از سوی از گسترش دامنه فساد و تباهی به همه جامعه و اهل زمین جلوگیری نماید. به سخنی پیشی گرفتن کیفر از آن روست تا غده سرطانی و بدخیمی را بگیرد که دامنه آن روز به روز گسترش می بابد و دیگر اعضای سالم را نیز بیمار می سازد .

این کیفرها و پاداش ها که در دنیا صورت می گیرد به دو دسته تشریعی و تکوینی دسته بندی می شود. پاداش ها و کیفرهای تشریعی آن دسته از پاداش و کیفرهایی هستند که در قالب قانون تنظیم و تدوین شده است و به صورت حدود و تعزیرات به آن عمل می شود. مانند حد قصاص و سرقت .

کیفرها و پاداش های تکوینی همان چیزی است که به عنوان سنت و قانون الهی کنش و واکنش از آن یاد شده است. در این نوشتار بیشترین تلاش آن است تا این بخش اخیر شناسایی و تبیین گردد.

پاداش ها و کیفرهای تکوینی به صورت تسبیی و ایجاد اسباب و لوازم انجام می شود. این ها به صورت ها و سازوکارهایی متفاوت و مختلف پدید می آیند و تاثیر می گذارند. از آن جایی که دنیا مکان کشت و داشت است نه برداشت نهایی و کامل نمی توان امید داشت که همه آن چه رخ داده است در آن بازتاب نماید ولی بخشی از آن به جهاتی بروز و ظهور می کند. به عنوان نمونه سنت الهی در پاداش این است که اجر و مزد کسی را که ایمان به خدا نداشته و یا به آخرتی باور ندارد ، در همین دنیا بدهد: هر کس پاداش دنیا را بخواهد چیزی از آن به او خواهیم داد و هر کس پاداش آخرتی بخواهد از آن به او در همین دنیا می دهیم و به زودی سپاسگزاران را پاداش خواهیم داد.( آل عمران ، آیه 145)

و نیز می فرماید: کسی که کاشته  آخرت را خواهان باشد به او برکت می دهیم ( در دنیا) و بر فرآورده اش می افزاییم و آن ها که تانها کشت دنیا را می خواهند بخشی از آن چه را خواهانند به آنان می دهیم ولی در آخرت هیچ بهره ای ندارند.(شورا آیه 20) زیرا این دسته اخیر باوری به آخرت نداشته و کسی که ایمانی به رستاخیز ندارد خواهان آخرت نخواهد بود و انتظاری از او نمی رود پس خدا نیز تنها در همین دنیا به او پاداش اعمال خوبش را می دهد.

در جای دیگر می فرماید: کسانی که تنها زندگی زودگذر دنیا  را می خواهند آن اندازه را که بخواهیم و برای هرکس اراده کنیم فوری در این دنیا به او می دهیم و سپس دوزخ را برای او قرار می دهیم ... ( سوره اسراء آیه 18 تا 30)

به هر حال به اشکال مختلف پاداش و کیفر، افزون بر نوع تشریعی آن به صورت تکوینی در دنیا پدید می آید و برآیند آن این است که سنت و قانون الهی بر تحقق چنین سنت هایی است. این پاداش ها و کیفرها که به عنوان سنت در جامعه و تاریخ و هستی جریان می یابد، به صورت فردی و اجتماعی یا فردی و جمعی و نیز به صورت مادی و معنوی خواهد بود. به عنوان نمونه پاداش های چون راهیابی برای حل مشکلات (یجعل لکم فرقانا) افزایش محبوبیت اجتماعی ، افزایش طول عمر و تاخیر در اجل مسمی و معلق ، وجاهت اجتماعی و افزایش برکات و خیرات ( مریم آیه 96 و نیز یوسف آیه 54 و نیز کهف ، 84 و نیز طلاق آیات 2 و 3) از جمله پاداش های تکوینی است که در این دنیا تحقق می یابد.

اما کیفرهای دنیوی که به صورت تکوینی تحقق می یابد و بخشی از کیفرهای الهی است می توان به عذاب  هلاکت، سختی ، فساد ظاهری ، نکال ، تنگی در روزی ، استدراج و امهال اشاره کرد.

هدف از این گونه پاداش و کیفرها می تواند بیداری خود و یا دیگری و تشویق و ترغیب و تربیت انسان ها باشد. قرآن درباره کیفرها به مساله بیداری دیگری در مساله فرعون و غرق و هلاکت او و لشکریانش اشاره می کند .

در آیه دیگری درباره عذاب دنیوی می فرماید: ما آنان را به عذاب نزدیک دنیوی پیش از عذاب بزرگ تر اخروی می چشانیم شاید باز گردند.( سجده آیه 21)

علامه طباطبایی در باره این مساله می نویسد: چون که هدف از چشاندن عذاب ، برگشت آنان به سوی خدا به وسیله توبه و انابه می باشد ، پس مراد از عذاب نزدیک همان عذاب های دنیوی است که به منظور ترساندن و انذار بر آنان فرو فرستاده می شود تا به سوی خدا توبه کنند و بازگردند و منظور از آن عذاب استیصالی و عذاب هایی نیست که پس از مرگ محقق می شود. در این صورت مراد از عذاب اکبر روز قیامت است . ( تفسیر المیزان ، ج 16 ص 264)

آیات دیگری چون آیه 41 سوره روم و آیه 94 سوره اعراف نیز چنین اهدافی را برای پدیده و سنت کیفر دنیوی بیان می دارد.

بلاهای آسمانی و زمینی هم چون زلزله ، صاعقه ، توفان ، سیل های بینان کن و خشک سالی ها نمونه ای از این کیفرهای تکوینی است.

کیفرهای تکوینی هویتی حقیقی دارد و آثار وضعی همان گناهان است ؛ یعنی رابطه علت و معلولی با گناهان دارد ؛  هر چند که فهم انسان از درک آن رابطه علی و معلولی عاجز و ناتوان است.

فرعون و صدام نمونه هایی هستند که خداوند مرگ ایشان را عبرت و پند دیگران قرار داده است. به نظر می رسد که صدام نمونه امروزی فرعون است که همه خصوصیات استکباری فرعون تجسم و تجسد بخشیده است. صدام همانند الگوی خود مردان را می کشت و زنان را به هرزگی می فرستاد و کودکان را در شکم مادرهایشان به قتل می رساند. جامعه طاغوت صدام چنان بود که کسی را یارای مخالفت نبود. مومن آل صدام را به بهانه ای بر سر دار برد و شهید صدر را به فجیع ترین وضعی کشت. در یک حرکت وحشیانه فرعونی مردمان حلبچه را با بمب هایی شیمیایی از هستی ساقط کرد. شهرها و آبادی ها بسوخت و دل های مردمان خون کرد. دعوی باطل کرد و خود را خدایگان عراق فرض کرد. امنیت و آسایش را از مردمانش و دیگران سلب کرد. اگر به خصلت های فرعونی صدام با توجه به مستندات و روایات و فیلم ها بنگرید به خوبی می توانید دریابید که چرا این مرد را این گونه خدا بر دار کرد تا عبرت آیندگان گردد و بوش ها و هیتلرها و یزیدها و فرعونیان زمان به خود آیند و دیگر همان راه رفته را نروند و آزموده را نیازمایند.

  ا