برای این که درک درستی از مقام و مرجعیت دینی و سیاسی و رهبری دین و دنیای امام جواد(ع) داشته باشیم نیازمند آن هستیم تا تحلیل درستی از مفهوم ولایت و امامت در اندیشه و نگرش شیعی داشته باشیم. امامت در نگرش شیعی به یک معنا از همان جایگاه نبوت برخوردار می باشد . پیامبر به عنوان نماینده و خلیفه الهی انسان کاملی است که برای هدایت بشر از سوی خداوند بر انگیخته شده است و در گفتار و پندار و کردار نمونه و سر مشق عینی بشر برای رسیدن به مقام انسانیت است. او به  جهت آن که از نظر معرفتی و شناختی و نیز از بعد وجود شناختی در برترین و بهترین حالت است می تواند با آن که در زمین است در هستی تصرف نماید. به این معنا که اگر خداوند از عرش و کرسی بر هستی حکم می راند و امر و خلقش در همه هستی جاری و ساری است ، انسان کامل که ما از آن به پیامبر و خلیفه الهی یاد می کنیم در مستقر و تخت گاه خویش که زمین است بر همه هستی به خلافت حکم می راند و در آن تصرف می کند. این را در اصطلاح ولایت می گویند. ولایت در تکوین  افزون بر ولایت در تشریع البته به همه پیامبر نمی رسد تنها برخی از پیامبران به این جایگاه می رسند. به این معنا که این گونه نیست که همه پیامبران در یک حد و اندازه باشند و مقامات همگان یگانه و یکسان باشد. در میان آنان نیز تفاوت های آشکاری وجود دارد که یکی مساله ولایت و دیگری مساله امامت است. قرآن در باره پیامبران می فرماید : فضل الله بعضهم علی بعض؛ برخی را بر برخی دیگر برتری و فضلیت بخشیدیم. نمونه این فضلیت و برتری را می توان در باره حضرت ابراهیم (ع) بیان کرد. از دیدگاه قر آن، مسئله امامت چون نبوت ، ازاراده و قرار داد الهی سر چشمه می گیرد و مفهومی نظیر نبوت دارد، و تنها در دین اسلام نیست ، که امامت، بعد از پیامبر اسلام (ص) مطرح شده باشد، بلکه در مورد انبیای گذشته و حتی در زمان پیامبران نیز به عنوان یک سنت حتمی الهی در هدایت بشر وجود داشته است . قرآن در کنار نبوت ، حقیقتی دیگر را به نام امامت ،  مطرح کرده است و حتی آن را مقامی برتر شمرده، که پیامبران پس از گذار از مراحل مختلف آزمایش های سخت , صلاحیت رسیدن به آن مقام را پیدا می کنند . در این زمینه آیه 124 سوره بقره با گویا ترین بیان ، حقیقت امامت را نشان داده است: " و اذابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن  قال انی جاعلک للناس اماما، قال و من ذریتی قال لا ینال عهدی الظالمین " . "خدا ابراهیم را مورد آزمایشها قرار داد. او آن آزمایشها را به  نهایت و اکمال رساند. آنگاه خدا به او فرمود: من تو را امام قرار می دهم ". ابراهیم گفت : آیا از ذریه من هم ؟ جواب داده شد که ستمگرانش نه . قرآن در آیه دیگر امامت را به صورت یک حقیقت مستمر در نسل ابراهیم معرفی کرده است : " و جعلها کلمةً باقیةً فی عقبه ".  (زخرف /28) " خداوندآن ( امامت ) رابه طور مداوم  در نسل ابراهیم باقی گذاشت " با توجه به این اصل که سنت های الهی همواره تغییر ناپذیر و به طور مستمر  حاکم بر جهان و انسان و جامعه و تاریخ است , جای تردید باقی نمی ماند که امامت از دیدگاه قرآن یک ضرورت و سنت اجتناب ناپذیر می باشد . مراد از این امامت همان، مسئولیت عمومی و  سرپرستی در امور دین ودنیا به جانشینی از پیامبر(ص) است . به تعبیر روشن تری امامت عبارت است ازجانشینی یک شخص از جانب پیامبر (ص) در اجرای احکام شریعت و پاسداری از حوزه دین به گونه ای که فرمانبری از آن بر همه مردم واجب می باشد شیخ مفید در کتاب "اوائل المقالات" امام را چنین تعریف می کند : " امامان جانشینان پیامبر (ص) در تبلیغ احکام و بر پا داشتن حدود الهی و پاسداری از دین خداوند و تربیت کردن بشر هستند. " در این تعریف عنصر هدایت و رهبری معنوی و تربیت استعدادهای بشر ی در راه ارتقاء و رشد تعالی انسانی در کنار عنصر سیاسی و مدیریت امت اسلامی  آمده است و امامت به مفهوم " نبوت منهای دریافت وحی" تلقی شده است .  این تعریف که جامع ترین معنای امامت است از قرآن و سنت گرفته شده است. قرآن در معرفی انبیایی که مقام رهبری و امامت را داشته اند می فرماید:" وجعلنا هم ائمة یهدون بامرنا" ( انبیاءآیه73) ؛ "آنها را امامانی قرار داده ایم که به راه و شیوههای که مقرر کرده ایم هدایتگر باشد" در این آیه معنای هدایت که بعد معنوی و وسیع امامت است محور اصلی امامت معرفی شده است . در حدیث نبوی مسئولیت امامت چنین بیان شده است . "الامام راع و مسوول عن رعّیته" "امام پیشوا و مسئول امت است" . مسئول امت بودن دارای ابعاد گسترده ای است که هدایت معنوی و مدیریت سیاسی از آن جمله است .امام رضا (ع) امامت را چنین به تصویر می کشند : " ان الامامة زمام الدین و نظام المسلمین ان الامامة اسّ الاسلام النامی و فرعه السامی " ." امامت سر رشته دین و نظام مسلمانان است , امامت اساس و تنه بالنده اسلام وشاخه بلند  آن است ". (سفینه البحار ج 1 ص 129 )

به هر حال امامت منصب الهی است که پس از آزمون های بسیار و سربلندی در آن ها به فرد داده می شود. امر وراثتی نیست بلکه با توجه به استعداد و ظرفیت و نیز تلاش های فرد با توفیق و مدد الهی است . از این رو که وقتی حضرت ابراهیم (ع) خواهان توسعه و گسترش آن به همه فرزندان خویش می گردد، خداوند آن را مشروط به اموری چند چون فقدان ظلم می کند. می دانیم که ظلم در فرهنگ قرآن امور بسیاری را در بر می گیرد که می توان به یک معنا فقدان آن را طاعت و بندگی محض دانست که در اصطلاح قرآن به مخلص ( با فتحه لام) از آن یاد می شود. این مقام بلندی است که تنها معدودی از بشر به آن جایگاه می رسند. چنین انسانی را ما کسی می دانیم که به مقام ولایت و امامت الهی رسیده است. این مقام تنها خاص پیامبران نیست. یعنی همان گونه که همه پیامبران به این مقام نمی رسند از آن سوی ویژه و اختصاصی پیامبران نیست و کسانی هستند که بدون ولایت در تشریع خاص از مقام امامت وولایت برخوردار می گردند. این ها همان کسانی هستند که حجت، خلیفه و ولی الله خوانده می شوند و بر پایه قاعده لطف هیچ گاه هستی از آن خالی نیست. این قاعده لطف ریشه قرآنی دارد . خداوند در آیات چندی به این مساله به صراحت و یا کنایه اشاره کرده است. یکی از این آیات آیه 38 سوره بقره است که به مساله وجوب راهنما از سوی خدا اشاره می کند. خداوند پس از پذیرش توبه آدم و هبوط وی به زمین به آنان وعده و مژده می دهد که از سوی خود راهنما می فرستد. این مساله هدایت و فرستادن راهنما به جهت سبقت رحمت بر غضب الهی و فضل و لطف وی به امری مسلم تبدیل می شود. از این رو بر پایه قاعده لطف هیچ گاه زمین از حجت و خلیفه و راهنمای عینی خالی نیست. این حجت و خلیفه الهی به جهت جایگاه و مقام عالی خود از همه مقامات عالی پیامبران اولوالعزم و دارای امامت و ولایت برخوردار می باشد و تنها فرق میان امام و چنین پیامبرانی آن است که از مقام تشریع و آوردن شریعت جداگانه ای برخوردار نمی باشند. پیامبر به این مساله در حدیث منزلت اشاره می کند و خطاب به امیر مومنان(ع) می فرماید: یا علی انت بمنزله هارون من موسی الا لیس بنبی من بعدی . ( لا نبی بعدی) . بنابراین، از نظر جایگاه امام کسی است که از همه مقامات پیامبری چون رسول الله (ص) برخوردار می باشد. امام جواد(ع) نیز این گونه کسی است . حال با این ذهنیت باید پرسید: امام در اوضاع و شرایطی که به سر می برد تا چه اندازه توانست به مسئولیت الهی خود عمل کند؟