روان شناسی نوین، برآیندی از فلسفه عقلی و رفتارشناسی تجربی است. البته در برخی از رویکردهای روان شناسی، گرایش ذهنی و فلسفی پر رنگ تر و در برخی از رویکردها، گرایش رفتارشناسی تجربی قوی تر است. بر این اساس، روان شناسی شخصیت، گاه بر رویکرد رفتار شناسی به شناخت ماهیت انسان می پردازد و حتی مباحث فلسفی و ذهنی و شناختی را به طور کامل نادیده می گیرد؛ در حالی که گاه دیگر، بر رویکرد شناختی وذهنی تکیه می کند و بر آن است تا رفتارشناسی بر اساس آن تحلیل نمایند و ماهیتی از انسان با رویکرد عقلی – فلسفی ارایه دهد و شخصیت انسانی را تبیین نماید.

رویکردهای عمومی در روان شناسی شخصیت، بر عامل هشیاری تکیه دارد؛ زیرا از علوم تجربی و آزمایشگاهی سرمشق گرفته است. در این رویکرد، تحلیل رفتار و تاثیر آن بر ذهن و روان تاکید دارد؛ یعنی بر محرک های بیرونی که بتوان با دستکاری آن ، فرآیندهای روانی و ذهنی را تحت تاثیر قرار می دهد، متمرکز است. این نوع روان شناسی، کم تر به ماهیت فلسفی انسان و روان یعنی شخصیت توجه دارد که به حوزه ناهشیار، غیر قابل آزمایش و با جنبه های فلسفی و ذهنی مرتبط است. از نظر این رویکرد همانند رفتارگرایان، اگر قرار باشد روان شناسی یک علم تجربی باشد، باید فقط روی جنبه های ملموس ماهیت انسان که بتوان دید، شنید، ثبت کرد و اندازه گرفت، تمرکز کرد؛ یعنی فقط باید بر رفتار آشکار  و نه حتی هشیاری می توان تکیه کرد.

البته از آن جایی که این روش نمی تواند پاسخ هایی بسیاری به مسایل و بلکه مشکلات و معضلات انسان بدهد و بیماران روانی را درمان قطعی کند، هماره مورد نقد بوده است. مجموعه کنونی روان شناسی از رویکردهای گوناگون سود می جوید تا تصویری کامل از انسان کامل ارایه دهد تا بتوان بر اساس آن یک شاخص برای سلامت و بیماری در اختیار داشته باشد.

در رویکردهای پیشرفته روان شناسی، شناخت کامل هر چند تنها درقالب فرضیه ها و یا نظریه های نیم بند ارایه می شود، از تعمیم پذیری مطلق پرهیز می کند و می کوشد تا حد امکان فرضیه هایی را ارایه دهد که دامنه آن گسترده تر و فراگیرتر باشد.

وقتی شما با فردی مواجه می شوید او را شخصیت سالم یا عالی توصیف می کنید؛ زیرا از نظر شما صفاتی چون مهربانی، خردمندی، خوشبینی، معاشرتی، قابل اعتماد، شکیبا، بردبار، سخاوتمند، بخشنده، گشاده رو، خوشخو، پارسا، نیرومند، شجاع و دیگر صفات و فضایل مثبت اخلاقی که در قالب محاسن و مکارم اخلاقی در آیات و روایات بیان شده، در او یافت می شود، پس چنین شخصی، انسانی سالم و مثبت و عالی است که انسان دوست دارد اگر همانند او نشده است؛ ولی بخواهد با او همکار ، همسر، دوست و مانند آن باشد.

در برابر شخصیت وحشتناک کسی است که انسانی پرخاشگر، منزوی، نامهربان، تندخو، جاه طلب، کینه جو، حسود، ترسو، بدبین، ناشکیبا، خودنما، خودشیفته، تندمزاج، دمدمی ، وسواس، طعنه زن، ستمگر، مستکبر و مانند آن است که انسان دوست ندارد هیچ گونه رابطه ای با او داشته باشد.

البته شخصیت آن چنان پیچیده است که نمی توان به سادگی شناخت و بر اساس آن قضاوت کرد؛ زیرا انسان ها در موقعیت های مخلتف و در ارتباط با افراد متفاوت، بسیار پیچیده و تغییرپذیر هستند. از سوی دیگر، عوامل بسیاری در سازه شخصیت انسانی تاثیر دارد که همین خود موجب پیچیدگی شخصیت انسان می شود.

از نظر قرآن، برای شناخت شخصیت می توان از رفتارشناسی بسیار سود برد؛ زیرا هر کسی بر اساس شخصیت و شاکله آن، رفتار می کند؛ چرا که رفتار همان برآیند برونی، شخصیت باطنی و ملکوتی است. خداوند می فرماید: کل یعمل علی شاکلته؛ هر کسی بر اساس شاکله و شخصیت خودش عمل و کار می کند.(اسراء، آیه 82)

آموزه های وحیانی قرآن بر این تاکید دارد که شخصیت انسان، از مجموعه فلسفی چون هستی شناختی، جهان بینی، بینش ها و نگرش ها، بخش های هشیار و ناهشیار و شناخته شده و ناشناخته شکل گرفته است و این مجموعه فلسفی و باطنی و ذهنی است که رفتار انسان را مدیریت و مهار می کند و جهت و سو می دهد. عقاید، عواطف، احساسات و حتی رفتارها، شاکله شخصیت و ماهیت انسانی را تحت تاثیر قرار داده و سازه شخصیت را شکل می دهد و می سازد. ما در طول عمر خویش با انواع تجربیات، یادگیری و عوامل دیگر، شخصیت خود را می سازیم؛ چنان که برخی از عوامل موروثی، الهامات فطری و غرایز نیز نقش تعیین کننده در سازه شخصیت دارد.

البته شخصیت انسان، دارای ویژگی های با داوم و ثابت و پایدار و یا نسبت پایدار و مقاوم در تغییرات ناگهانی است و نیز ویژگی های منحصر به فرد و متاثر از قومیت و فرهنگ و گفتمان های حاکم بر هر جامعه و نیز متاثر جنسیت و مانند آن ها است.