چه نیروها و عواملی در شکل گیری شخصیت نقش دارد؟ روان شناسان به عواملی چون: وراثت، محیط، یادگیری، هشیار، ناهشیار، عامل رشدی و عامل والدین.

1.       عامل وراثت: به نظر می رسد که برخی از بیماری های روانی همانند بیماری های بدنی از طریق وراثت به فرزندان منتقل شده و در شخصیت آنان تاثیر مستقیم به جا می گذارد. به عنوان نمونه برون گرایی، درون گرایی، گشودگی، تهییج پذیری، معاشرتی بودن به عامل وراثتی بستگی دارد. در روایات بسیاری به نقش وراثت توجه داده شده است. از این روست که در انتخاب همسر، افزون بر خصوصیات همسر، به خصوصیات و صفات خانواده بلکه عشیره و قبیله توجه داده شده است. امیرمومنان(ع) به برادرش فرموده تا زنی برایش انتخاب کند که فرزندانی شجاع به دنیا آورد. بعد از شهادت فاطمه زهرا علیهاالسلام ، علی بن ابی طالب علیه السلام برادرش عقیل را ـ که آشنا به علم نسب شناسی عرب بود ـ فرا خواند و از او خواست که برایش همسری از تبار دلاوران برگزیند تا پسر دلیری برای مولا به ارمغان آورد. عقیل، فاطمه کلابیه را برای حضرت برگزید که قبیله و خاندانش، بنی کِلاب، در شجاعت بی مانند بودند. عقیل به امیرالمؤمنین علیه السلام گفت: «در میان عرب از پدرانش شجاع تر و قهرمان تر یافت نمی شود». خداوند در آیه 27 سوره نوح به مساله وراثت و محیط تربیتی توجه می دهد و نقش آن را در شکل گیری شخصیت افراد بسیار مهم می داند. این گونه است که در محیطی نابهنجار، فرزندان از نظر اعتقادی کافر و از نظر رفتاری فاجر می شوند و شخصیت آنان این گونه شکل می گیرد: و لایلدوا الا فاجرا کفارا؛ اینان به دنیا نمی آورند مگر فاجر و کفار؛ 

2.      عامل محیط: محیط نقش موثری در شکل گیری شخصیت دارد. از نظر قرآن، محیط های متفاوت دختر و پسر در شخصیت آنان بسیار موثر است. از این روست که خداوند می فرماید: أو من ینشّأ فی الحلیة و هو فی الخصام غیر مبین؛ آیا همان که در زیور نشو و نما می یابد و هنگامه خصومت روشنگر نیست.(زخرف، آیه 18) در حقیقت نوع پرورش یافتن دختر در محیط نرم و آراسته به دور از خشونت و فشارهای اجتماعی موجب می شود تا در استدلال ناتوان و نارسا شود؛ اما اگر دختران نیز در محیطی همانند پسران رشد کنند همانند آنان خواهند. خداوند در آیاتی از جمله 27 سوره نوح به این مطلب توجه داده و فرموده است: و لایلدوا الا فاجرا کفارا؛ اینان به دنیا نمی آورند مگر فاجر و کفار. از نظر قرآن هر چند، وراثت نقش مهمی دارد، ولی محیط تربیتی می تواند در همان آغاز تغییرات شگرفی را در جهت مثبت یا منفی در آن ایجاد کند. تغییرات اجتماعی شگرف مانند جنگ و صلح، انقلاب و ثبات می تواند تاثیرات خود را به روشنی در شکل گیری شخصیت نشان دهد. معیارها و گفتمان های حاکم و فرهنگ زمانه نقش تعیین کننده ای دارد؛ بسیاری از مردم تحت تاثیر محیط بیرونی از فرهنگ ها و گفتمان ها، تقلید را آغاز کرده و افکار و رفتار خود را سامان می دهند.

3.      یادگیری: خداوند در آیاتی از جمله آیات 164 سوره آل عمران و 2 سوره جمعه بر نقش تعلیم وتربیت یعنی یادگیری در شکل گیری شخصیت تاکید دارد. اگر نیروهای اجتماعی و محیطی در شکل گیری شخصیت نقش دارد، این تاثیر از راه یادگیری است. از نظر قرآن حتی جنبه های فطری انسان تحت تاثیر یادگیری تقویت و تثبیت یا تغییر کرده و کارکرد آن مختل می شود.(شمس، آیات 7 تا 10؛ روم، آیه 30 و آیات دیگر) از نظر قرآن افکار خرافی و رفتارهای نابهنجار از طریق نقل و تقلید آموخته می شود و این نیز بر نقش یادگیری تاکید دارد. این نیز همان یادگیری از راه مشاهده است.(ملک، آیه 10 و آیات مرتبط با مساله تقلید) تقلید مثبت که همراه با تعقل است، مورد تاکید بوده و خداوند در آیات 4 و 6 سوره ممتحنه و 21 سوره احزاب می فرماید مومنان باید از پیامبر(ص) به عنوان اسوه حسنه تقلید و پیروی کرده و او را سرمشق قرار دهند. از نظر قرآن تعلیم و تربیت ضروری است؛ زیرا انسان ها با یادگیری می توانند از نظر فکری و رفتاری مثبت و یا منفی شوند: فتقبلها ربها بقبول حسن و انبتها نباتا حسنا و کفلها زکریا (سوره آل عمران، آیه 37) پس کفالت شخصی چون زکریا موجب شده تا مریم(س) در شرایط نیک رشدی سازنده داشته باشد.

4.      والدین: نقش والدین در امتداد نقش وراثت تفسیر و تحلیل می شود، با این تفاوت که نقش والدین قوی تر و سنگین تر از نقش وراثت های دور اقوام و خویشاوندان است. در آیه 27 سوره نوح به این نکته نیز توجه داده شده است. خداوند مسئولیت تربیت و تعلیم فرزندان را به والدین واگذارکرده است.(تحریم، آیه 6) عزت نفس، احساس خودمختاری، اضطراب و آرامش و مانند آن ها از طریق والدین پدید می آید. بینش ها و نگرش های والدین نقش تاثیرگذاری در بینش و نگرش کودک و شخصیت او دارد؛

5.      رشد: در آیات قرآنی به مساله رشد به عنوان عامل شکل گیری شخصیت توجه داده شده است. از نظر قرآن، شخصیت کودک از پیش از شکل گیری نطفه و در طول رشد آن تا کودکی تا نوجوانی و میانسالی و مانند آن ها نقش تعیین کننده ای دارد. به نظر قرآن، سن چهل سالگی سن تثیبت شخصیت است.(احقاف، آیه 15)

6.      هشیاری: هشیاری و بخش بیرونی از کوه یخ ، نقش تعیین کننده در شکل گیری شخصیت دارد؛ زیرا انسان بر اساس تعقل و تفکر و هوش که بخش هشیار و آشکار اوست ، فعالیت می کند.(ملک، آیه 10 ) بخش هوشیار همانند بخشی تفویضی و اختیاری آدمی است. عملکردهای عقلانی و احساسی ما بیشتر تحت تاثیر این بخش است.

7.      ناهشیار: عامل ناهشیار مجموعه ای از غرایز، فطریات و حتی الهاماتی است که انسان را مدیریت می کند و ما از آن به بخش جبری انسان یاد می کنیم؛ زیرا انسان میان جبر و تفویض زندگی می کند. در آیات قرآنی از جمله آیات 22 و 23 که به مساله ام الکتاب و اقدار و مقدرات سخن به میان آورده، به این بخش توجه می دهد که شخصیت انسانی را شکل می دهد. بسیاری از رفتارهای ما تحت تاثیر ناهشیار است. در رویا ما به بخش ناهشیار خود بیش تر ارتباط برقرار می کنیم. این بخش دو سوم از کوه یخی را تشکیل می دهد که تنها یک سوم آن روی آب دیده می شود و بخش هشیار ما شکل می دهد.