عوامل بسیاری در ساخت شخصیت موثر است. از جمله این عوامل می توان به تجریبات هر کسی اشاره کرد. البته تجربیات دوران مختلف زندگی تاثیرات متفاوتی به جا می گذارند و سطح تاثیرگذاری هر دوره با دوره ای دیگر متفاوت است. به عنوان نمونه تجریبات کودکی قوی تر از نوجوانی، و نوجوانی قوی تر از جوانی است. در روایات اسلامی آمده که تجربیات کودکی از دیگر تجربیات بعدی بسیار قوی تر، مهم تر و اساسی تر است؛ زیرا رفتارهای اساسی ما در کودکی شکل می گیرد.

امیرمومنان امام علی(ع) می فرماید: الْعِلْمُ مِنَ الصِّغَرِ کَالنَّقْشِ فِی الْحَجَر؛ علم در کودکی مانند حکاکی بر روی سنگ است.( بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج‏ 1، ص224.) این در حالی است پیامبر (ص) درباره تجربیات بزرگسالی می فرماید: حفظ الرّجل بعد ما یکبر کالکتاب على الماء؛ یادگیری در بزرگسالی مثل نگارش بر روی آب است.( نهج الفصاحة ، مجموعه کلمات قصار حضرت رسول ص،  ص 445.)

حضرت علی (ع) هم چنین به امام حسن (ع) می فرمایند: إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْ‏ءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ؛ قلب نوجوان چونان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذرى است که در آن پاشیده شود. پس در تربیت تو شتاب کردم، پیش از آن که دل تو سخت شود، و عقل تو به چیز دیگرى مشغول گردد.( نهج البلاغة ، نامه 31    .    )

از این دسته روایات به دست می آید که تجربیات در یک سطح نیست. انسان در سن چهل سالگی به سطح بالای رشد عقلی می رسد و شخصیت او کامل می شود و تغییر در این سن می تواند دشوار و نشدنی باشد.(احقاف، آیه 15)

البته این بدان معنا نیست که افکار و رفتار را نمی توان در بزرگ سالی تغییر داد؛ زیرا آن چه در کودکی آموخته شده می تواند تغییر کند؛ چرا که در هر سنی می توان رفتار و افکار تازه ای کسب کرد؛ ولی نقشی که در کودکی زده می شود به سادگی قابل تغییر نیست و همان تجربیات است که رفتار ما را مدیریت و مهار می کند.

نکته دیگر آن که افکار و رفتار انسان تحت تاثیر یادگیری قرار دارد و رفتارها و افکار هماره با یادگیری شکل می گیرد. از این روست که در آیات قرآنی بر تعلیم و تزکیه و تربیت تاکید شده از عقل و نقل بهره گیرند.(ملک، آیه 10)

البته از نظر قرآن، هر انسانی شخصیتی بی هتما است؛ زیرا یادگیری و تجربیات هر کسی بی همتا است و هر انسانی خودش یک نوع منحصر به فرد است.

برخی از عوامل موثر در شخصیت چون وراثت و فطرت و غرایز غیر قابل تغییر و دست کاری است و همین عوامل در حکم عوامل جبری عمل می کند و ما را محدود می کند؛ اما عوامل موثر دیگری در ایجاد و تغییر شخصیت دخیل هستند که عوامل قابل دستکاری است. پس انسان در میان جبر و تفویض در حال زیست است. عوامل محیطی بیرونی چون فرهنگ هر چند به سادگی قابل تغییر نیست، ولی این گونه نیست که اصلا قابل تغییر نباشد؛ چنان که آموزش ها و تجربیات کودکی چنین است.

انسان ها یادگیری را از طریق مختلف انجام می دهند. مهم ترین روش یادگیری، سرمشق قرار دادن «دیگران مهم» است که اسوه های نیک آنان به شمار می آید؛ زیرا هر کسی از ورود به دنیای ناشناخته  ها می هراسد و اگر بداند با خطری کم تر یا بی خطر می تواند موفقیت بهتر و آسان تری را تجربه کند، آن را مبنای خویش قرار می دهد.

بنابراین، اسوه و سرمشق، الگویی عینی و تضمین شده برای موفقیت با کم ترین هزینه است. قرآن بر اسوه های چون پیامبران(ممتحنه، آیات 4 و 6) به ویژه اسوه نیک مطلق یعنی پیامبر(ص) تاکید دارد.(احزاب، آیه 21)

سنت و سیره آنان، یادگیری را آسان می کند. البته انسان ها به الگوهای مستقیم و قابل مشاهده ، بیش تر توجه دارند و تحت تاثیر مستقیم مشاهدات، یادگیری و رفتار را تقویت کرده و گاه به تغییر آن اقدام می کنند. از این روست که مجالست علما و سنت و سیره علمی و عملی آنان در آیات و روایات برای استماع و تعقل و یادگیری و تعلیم و تزکیه و تربیت مورد تاکید و تشویق است. این بدان معناست که انسان ها تحت تاثیر تقلید مستقیم از الگوها و سرمشق های خوب و بد قرار دارند؛ ولی این بدان معنا نیست که تقلید، جبر را تقویت کند و انسان را مجبور به رفتار بی فکرانه نماید؛ بلکه قرآن با تاکید بر استماع و تعقل، بر مسئولیت هر کسی نسبت به فکر و رفتارش تاکید داشته  وخواهان تقلید آگاهانه می شود. در حقیقت سرمشق و الگوگیری باید آگاهانه و مسئولانه باشد.

پذیرش فرهنگ جامعه و گفتمان حاکم نیز باید در همین چارچوب باشد و اگر با تعقل و نقل در تضاد و تقابل باشد، باید با امر به معروف و نهی از منکر و توجیه حق محوری و نیک رفتاری، گفتمان را تغییر و جهت گیری مثبت دهد و سرمشق ها و اسوه ها را جا به جا کنند.