اخلاص در قرآن کاربردهای گوناگونی دارد . می توان آن را از نظر فقهی ، اخلاقی و عرفانی مورد بررسی قرار داد. در فقه اسلامی شرط صحت اعمال و افعال و عبادات دانسته شده است . به این معنا که هر عمل تقربی که امور تعبدی دانسته می شود در صورتی مفید و مقبول و موثر است که همراه با اخلاص باشد. در معنای اخلاص گفته اند که پاک کردن نیت از غیر خدا و انجام دادن عمل برای او. این معنا از واژه خلوص و خلاص گرفته شده که به معنای پاک شدن و سالم گشتن از آمیختگی است. وقتی چیزی با چیز دیگر مخلوط و آمیخته نباشد آن را خالص گویند و در حقیقت معنایی نزدیک و متقارب به معنای صافی دارد . با این تفاوت که صافی به جنسی نیز که از همان آغاز با چیزی آمیخته نباشد اطلاق می شود ، در حالی که خالص ، جنسی است که پس از امتزاج با چیز دیگر ، خواه پست تر از خود و یا نه ، پاک شده و ناخالصی از آن زدوده شده باشد.

در فرهنگ اسلامی و قرآنی مقصود از اخلاص ، پاک کردن نیت از غیر خدا و انجام دادن عمل برای خداست. با توجه به واژه شناسی و معناشناسی باید گفت که در این تعبیر از همان آغاز وجود آمیختگی با چیز همسان و یا ناهمسان پذیرفته شده و برلزوم اخلاص و پاک سازی تاکید شده است.

در اخلاق اسلامی ، اخلاص از جایگاه و اهمیت ویژه ای برخوردار است. ملاک پذیرش و درستی هر رفتاری و نیز رهایی از چنگال ابلیس اخلاص دانسته شده است. عمل و رفتار بدون اخلاص و نیت خالص ، کالبد بی جان دانسته شده و به عنوان پیوند رفتار بیرونی با جان از ارزش خاصی برخوردار می شود.

در عرفان اسلامی ، اخلاص به پیراستگی عمل از هر گونه آمیختگی تعریف شده و یکی از منازل سلوک ( منزل بیست و چهارم) اخلاص شمرده شده است.

برخی گفته اند که اگر بخواهیم دین را مجموعه ای معارف الهی و مسایل اخلاقی و احکام عملی ، تحلیل کنیم تنها به اخلاص ختم می شود؛ یعنی انسان ، ذات و صفات و افعالش را بر این اساس قرار دهد که همگی آن ها برای خدا باشد.

در بینش و نگرش قرآنی اخلاص ( هر چند که واژه اخلاص در قرآن به این معنا به کار نرفته است ولی بسیاری از آیات همین مفهوم را تبیین می کند) همانند ایمان و تقوا از مراتب تشکیکی برخوردار می باشد. به این معنا که همه مراتب بیانگر وجود و ماهیتی واحد و یگانه است ولی از شدت و ضعف برخوردار می باشند. هر مرتبه ای از آن مانند نور قابل آن است که به اخلاص تعبیر شود ولی برخی از مراتب از نظر شدت به مرتبه پایین تر قوی تر است.

یکی از مراتب عالی اخلاص ، مرتبه مخلصین ( به کسر لام ) است. آنان کسانی هستند که دین خود را برای خدا خالص گردانده اند.( آیات 139 سوره بقره و 29 سوره اعراف و 14 سوره غافر) اما مرتبه عالی و برتر اخلاص مرتبه ای است که قرآن از آن به مقام مخلصین ( به فتح لام ) تعبیر کرده است. آنان کسانی هستند که از سوی خداوند خالص شده اند . ( مریم آیه 51 و نیز یوسف آیه 24 و حجر آیه 40)

گویا مقصود از مخلصین ( به فتح لام) در اصطلاح و عرف قرآن ، کسانی هستند که از آغاز آفرینش بر استقامت در فطرت و اعتدال آفرینش و خلقت آفریده شده اند و ادراکات درست ، نفس های طاهر و قلب های سلیم دارند و به سبب پاکی و صفای فطرت و سلامت روان از همان آغاز دارای ویژگی  اخلاص هستند و هر چند که وجود ایشان همانند دیگر وجودات و طبایع آمیخته از فجور و تقواست و هر دو به غریزه و فطرت به ایشان الهام شده ولی آنان به عنایت و فضل الهی ساخته و پرداخته می شودند و به عنوان صنعت الهی خالص می شوند.( در قرآن درباره موسی آمده است : واصطنعتک لنفسی) آنان آن چه را دیگران به جهاد و مبارزه با نفس و الهامات فجوری آن و تزکیه به دست می آورند به عنایت و توفیق الهی به دست آورده و خالص شده اند. آنان خالص شده خداوندی و دیگران خالص شده به تلاش و جهاد اکبر هستند.

در تعبیر قرآنی مخلصین ( به فتح لام ) پیامبران و امامانی هستند که مورد عنایت الهی بوده اند و برای رهبری و راهنمایی بشر ساخته و پرداخته شده اند.

آنان هر چند که از سوی خداوند خالص و مطهر شده اند ( انعام آیه 87 و حج آیه 18) ولی این موجب نمی شود که دست از تلاش و مجاهدت بر دارند. از آن جایی که معرفت ایشان به خدا بیش از همگان است و خدا را به صورتی می شناسند و توصیف می کنند که مورد پذیرش و تایید خداوندی است( سبحانک عما یصوفون الا عبادک المخلصین ) با این همه آنان به همین علت بیشتر از دیگران از خداوند خشیت داشته و به عبادت و پرستش وی بیشتر از دیگران اهتمام می ورزند و خود را به رنج می افکنند. به گونه ای که پیامبر اکرم (ص) دو سوم و یا نصف و یا یک سوم از شب را به عبادت مشغول می شود. وقتی انسان حق را به خوبی شناخت عظمت وی در چشم او نمودار می گردد و به همان اندازه خود را فقیر و حقیر می یابد و به بندگی خدا اهتمام می ورزد. این گونه است که مخلصان در عبادات بر همه خلق پیشی می گیرند و پیامبران و امامان در این راه از جان مایه می گذارند.

ویژگی مخلصان در قرآن

مخلصان کسانی هستند که خداوند تعالی آنان را برای خود خالص کرده است.( صافات آیه 40 و 74 و 128 و 160 و نیز مریم آیه 51 و یوسف آیه 24 و حجر آیه 40 و ص آیه 83)

در شماری از آیات ، انسان هایی با عنوان مخلصین به صیغه مفعول ( فتح لام) یاد شده ، یعنی انسان هایی که خداوند آنان را پاک و خالص کرده است: انا اخلصناهم بخالصة ذکری الدار( ص آیه 46)

درباره هدف از برگزیدن مخلصان باید گفت: لازم است خداوند همواره در میان انسان ها ، افرادی را بر انگیزاند که اخلاص کامل داشته باشند و دارای نفوس پاک ، قلوب طاهر و فطرت مستقیم توحیدی باشند تا توحید را در جامعه بشری حفظ کرده و حجت الهی بر زمین و نمونه ها و سرمشق های جوامع بشری باشند.( المیزان ج 11ص 173)

در قرآن برای مخلصین 5 ویژگی مهم بر شمرده اند که عبارتند از نجات از نابودی دنیایی و عذاب آخرتی ( صافات آیات 73 و 74 و نیز آیات 127 و 128) ، عصمت که علم و دانشی خاص است که آنان را از هر گونه بدی و زشتی باز داشته و از خطا و اشتباه در تلقی وحی و حفظ و بیان آن محفوظ می دارد. ( یوسف آیه 24) ایمنی و رهایی از اغوای ابلیس ( حجر آیه 39 و 40 و نیز ص آیات 82 و 83) مقام و ستایش شایسته خداوند، به این معنا که تنها آنان می توانند خداوند را توصیف کنند و ستایش نمایند.( صافات آیات 159 و 160) و نیز برخورداری از رزق معلوم  که رزقی خاص و برتر و بالاتر است.( صافات آیه 39 و 41) برای توضیح بیشتر می توانید به کتاب نفیس و ارزشمند المیزان ج 11ص 173 و نیز ج 17 ص 158  و ص 135 و 136 و ج 12 ص 162 تا 165 مراجعه فرمایید.