دل انسان منزل و خانه واقعی خداوند است. اگر کعبه صورت منزل الهی است، دل انسان، سیرت و ملکوت خانه خداوندی است. البته این مشروط بر این است که انسان دل خویش را از اغیار پاک کرده و اسماء و صفات الهی سرشته در ذات خویش را فعلیت بخشد. در این صورت است که دل انسان، بی نهایتی می شود که منزلگاه معشوقی بی نهایتی چون خداست. خداوند در حدیث قدسی که پیامبر(ص) نقل کرده، می فرماید: «لم یسعنی سمائی ولا ارضی ولکن یسعنی قلب عبدی المومن؛ آسمان و زمین وسعت وجود مرا ندارد، ولی قلب بنده مومن من جایگاه من است. »( بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 55، ص 3 و نیز شجرة طوبی للشیخ محمد مهدی الحائری ج1، ص 15 و المبدأ والمعاد، صدرالدین شیرازی ، ص 483)

این دل حتی اگر گرفتار زلف یار شود و در کثرات وجودی گیر افتد و زینت ها ، زیبایی ها و خوشی های آفریده های الهی او را در بند کند، نمی تواند دل را از اغیار پاک کند تا خانه قلب و دل برای او پاک و خالص شود. از این روست که خداوند می فرماید: از هر چه غیر اوست، به سوی او فرار کنید: فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَکُم مِّنْهُ نَذِیرٌ مُّبِینٌ؛ پس به سوی خدا بگریزید. من از سوی خداوند بیم دهنده آشکارکننده ای هستم.(ذاریات، آیه 51)

دلی که اغیار آفریده ها در آن خانه کرده است؛ منزل و خانه خداوندی نیست: مَّا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِّن قَلْبَیْنِ فِی جَوْفِهِ؛ خدا براى هیچ مردى دو قلب در درون وی قرار نداده است.(احزاب ، آیه 4)

البته فیض روح القدس خداوندی و نفس رحمانی اوست که چون باد صبا بر جان می وزد و دل را زنده می کند. از این روست که ما می بایست تنها دل از اغیار خالی داریم تا خداوند در آن جلوه گری کند و نیازی نیست که خودسازی کنیم بلکه می بایست تا همان گونه که فطرت پاک داده همان را نگه داریم تا خداوند خود تزکیه و پاکسازی کند. خداوند در قرآن می فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّبِعُوا خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ وَمَن یَتَّبِعْ خُطُوَاتِ الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَکَی مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَکِنَّ اللَّهَ یُزَکِّی مَن یَشَاء وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ ؛اى مؤمنان! از گام هاى شیطان پیروى نکنید; و هر که از گام هاى شیطان پیروى کند هلاک می شود؛ زیرا شیطان به کار بسیار زشت وعمل ناپسند فرمان می دهد. و اگر فضل و رحمت خداوندی بر شما نبود، هرگز هیچ یک از شما پاک نمی شدید ؛ ولی خداوند هر که را خواهد تزکیه و پاک می کند و خداوند شنوا و داناست.(نور، آیه21 )

رسول اکرم(ص) نیز در همین باره می فرماید: ان لله فی ایام دهرکم نفحات، الا فتعرضوا لها ؛ همانا در زندگانی شما نسیم های رحمتی از جانب خداست، آنها را با قوت بگیرید و از دست ندهید (بحارالانوار ج 68، ص 221)

البته رسیدن به این شرایط آن است که انسان از خود بگذرد و منیت را کنار نهد و تنها خداوند را ببیند که در جهان و جان خودش وجود دارد و همه چیز جلوه ذات الهی است. وقتی در مقام فنا در آمد(انفال، آیه 17) آن گاه است که جان او همان جان خدایی است که در آغاز به عنوان نفس رحمان در تن او دمیده شده بود و فقر ذاتی خود را می یابد و می داند که چون خداوند در خیال هم برداشته شود قالب ها فرو می ریزد. پس باید منیت ها برود تا خداوند در جان جلوه گری کند؛ زیرا خداوند در همه جا از جمله جان آدمی حضور مطلق دارد، ولی خیال  و وهم باطلی انسان، این جلوه گری را نمی بیند.

فیض کاشانی در غزلی می سراید:

به عشقت دل نهادم زین جهان آسوده گردیدم            

گسستم رشته جان را ز تن، آهسته آهسته

ز بس بستم  خیال  تو،  تو گشتم پای تا سر من            

تو آمد رفته رفته، رفت من، آهسته آهسته

سپردم جان و دل نزد تو و خود از میان رفتم               

انسان اگر از خودش آزاد نشود نمی تواند جان خویش را جام جهان بین قرار دهد که ملک و ملکوت را به همان وضوح که با چشم ظاهر می بیند با چشم باطن خویش ببیند. این که اصحاب صدا فرشتگان و هجوم ایشان را نمی بیند به خاطر آن است که دل از اغیار از جمله منیت ها پاک نکرده اند.

از حکیم بن حزام  روایت از پیامبر (ص) است. او گفت: بینما رسول الله صلى الله علیه وسلم فی أصحابه إذ قال لهم : تسمعون ما أسمع ؟ قالـوا : ما نسمع من شیء ! قال : إنی لأسـمع أطیط السماء وما تلام أن تئط وما فیها شبر إلا وعلیه ملک ساجد أو قائم .

اما اگر دل از اغیار پاک سازند. در آن زمان است که دل جام جهان بین خواهد شد و ملکوت آسمان و زمین بر دل به مشاهده آشکار می گردد و انسان اهل شهود می شود و جام جهان بین به کار می افتد و آیینه دل، همه هستی را چنان که هست نشان می دهد و حقیقت بر وی به عیان شهود می شود. پیامبر(ص) این مطلب را بارها از جمله در این روایت که اهل شیعه و اهل سنت آن را نقل کرده اند، گفته است: فیما رواه الجمهور عن النبی  صلی الله علیه وآله وسلم قال: لولا تکثیر فی کلامکم و تمریج فی قلوبکم لرأیتم ما أری و لسمعتم ما أسمع؛اگر گرفتار سخن گفتن بسیار و آشفتگیِ قلوب نبودید، هر آینه هر آنچه من می بینم شما هم می دیدید و هر آنچه من می شنوم شما هم می شنیدید». (تفسیر المیزان، ج5 ، ص 270)

زیرا انسان تا قلب را پاک از آلودگی ها و در حد نهایی از غیر خدا نکند و تنها قلب را برای خداوند قرار ندهد، نمی تواند مس حقیقت بکند و ملکوت را ببیند. این گونه است که امیرمومنان (ع) در مقام نفس پیامبر(ص) و جان ایشان، به تطهیر الهی، در همان مقامی قرار می گیرد که پیامبر(ص) قرار می گیرد. امیرمومنان در این باره می فرماید:  وَ لَقَدْ کَانَ یُجَاوِرُ فِی کُلِّ سَنَةٍ بِحِرَاءَ فَأَرَاهُ وَ لَایَرَاهُ غَیْرِی وَ لَمْ یَجْمَعْ بَیْتٌ وَاحِدٌ یَوْمَئِذٍ فِی الْإِسْلَامِ غَیْرَ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله وَ خَدِیجَةَ وَ أَنَا ثَالِثُهُمَا أَرَى نُورَ الْوَحْیِ وَ الرِّسَالَةِ وَ أَشُمُّ رِیحَ النُّبُوَّةِ وَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَنَّةَ الشَّیْطَانِ حِینَ نَزَلَ الْوَحْیُ عَلَیْهِ فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا هَذِهِ الرَّنَّةُ فَقَالَ هَذَا الشَّیْطَانُ قَدْ أَیِسَ مِنْ عِبَادَتِهِ؛ پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم چند ماه از سال را در غار حرا مى ‏گذراند، تنها من او را مشاهده مى ‏کردم، و کسى جز من او را نمى ‏دید، در آن روزها، در هیچ خانه اسلام راه نیافت جز خانه رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم که خدیجه هم در آن بود و من سومین آنان بودم. من نور وحى و رسالت را مى ‏دیدم، و بوى نبوت را مى ‏بوییدم من هنگامى که وحى بر پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم فرود مى ‏آمد، ناله شیطان را شنیدم، گفتم اى رسول خدا، این ناله کیست؟ گفت: شیطان است که از پرستش خویش مأیوس گردید.( نهج البلاغة، ترجمه دشتى، ص 399)

باید خدمت دل کرد و آن را از اغیار پاک نگه داشت و همان صفا و پاکی فطرت را هم چنان حفظ کرد تا جام جهان نما، آینه شود و هستی را به حقایق بر آینه دل به نمایش گذارد. چه خوش می سراید حافظ:

دلا بسوز که سوزتو کارها بکند                نیاز نیم شبی دفع صد بلا بکند 

زملک تا ملکوتش حجاب بردارند             هرآن که خدمت جام جهان نما بکند

زبخت خفته ملولم، بُوَد که بیداری             به وقت فاتحه ی صبح، یک دعا بکند

بسوخت حافظ و بویی به زلف یار نبرد      مگر دلالت این دولتش، صبا بکند.

پس اگر خدمت دل کنیم  و خود را در معرض باد صبا و نفحات الهی قرار دهیم که به ویژه در سحرگاهان، فاتحه صبح و بامدادان و می وزد ، می توان امید داشت که جام جهان نما همان چنان که در آغاز خلقت به فطرت در کالبد آدمی قرار داده شده ، حقایق نما و هستی نما باشد. پس نباید برای شهود و رسیدن به مقامات بلند عرفانی راهی بس دراز برویم که تنها با طهارت قلب و دل این شدن ممکن است؛ البته قلب طاهر و پاک است، بلکه تنها باید آن را هم گونه که خداوند در هنگام خلقت گردون آفریده ، حفظ کنیم تا جلوه گری نماید.