با آن که آموزه های وحیانی از زمان هبوط آدم(ع) بر زمین، خواهان مراجعه توده ها در همه امور به عالمان و دانشمندانی بوده است که حق را شناخته و منش خود را عدالت قرار داده و به ساختن خود و دیگران برای زندگی سعادتمندانه در دنیا و آخرت دل سپرده اند، با این همه مردمان به علل درونی و بیرونی ، کم تر دل به این رهنمود الهی داده اند. این گونه است که در طول تاریخ همواره صاحبان زر و زور و تزویر بر مسند حکومت و تخت شاهی تکیه زده اند.

در دوره ای از تاریخ اندیشه بشری، گروهی به این نتیجه رسیدند که جز دانشمندان آن نیز حکیمان و فیلسوفان ، لایق این منصب و مسند نیستند. این گونه است که حکومت فرزانگان را ، فیلسوفان به نام یونان از جمله افلاطون پیشنهاد می کند. با این همه کم تر در تاریخ دیده شده است که جز اربابان زر و زور و تزویر بر این مسند تکیه زنند.

در دوره بیداری ملت ها ، مردمان به حکم رشد عقلانی تکوینی، دریافتند که می بایست خود در حکومت وارد شوند و دولت ها و حکومت های مردم سالار را به پا کنند؛ زیرا چنان که آیه 25 سوره حدید بیان کرده است به جز قیام توده های مردم ، هرگز عدالتی در جامعه اجرا نخواهد شد.

با این همه مشکلی که با آن مواجه و رو به رو شدند ، عدم امکان حضور مستقیم توده ها در مناصب مدیریتی و حکومتی کشور است. این جا بود که در اندیشه انتخاب رهبرانی برای مدیریت جامعه به عنوان حاکمان مردمی بر آمدند و متوجه شدند که می بایست از میان خویش شایسته سالاری را حاکم سازند تا این شایسته گان و نخبگان جامعه بتوانند جامعه را با قوانین و برنامه ها و مدیریت خویش به سوی سعادت و خوشبختی در سایه سار عدالت و امنیت و آسایش ببرند.

از آن جایی که مسایل و موضوعات جامعه ، دارای شاخه های بسیاری است که هر کسی نمی تواند از همه آن ها برآید و دانشمندان دارای علوم و فنون چند بسیار معدود و در دوره معاصر دور از دسترسی هستند، به گروه هایی از نخبگان در علوم و فنون مختلف رو آوردند؛ زیرا دانش و علوم و فنون آن چنان گسترش یافته که دیگر پهلوانی چون ارسطو و افلاطون و ابن سینا را بر نمی آید که در همه این حوزه ها بتواند به جایی برسد که بر همه آن دانش ها احاطه پیدا کند.

نتیجه آن شد تا حکومت را به نخبگان و دانشمندان دارای فنون و دانش های مختلف بسپارند تا آن را مدیریت کند. با این همه نیازمند یک مدیر توانایی بودند که این قوای متعدد و دانشمندان با گرایش ها و برنامه های مختلف را مدیریت کند. این گونه بود که قوای چندگانه ای با مدیریت واحدی ساختند و مشاورانی به عنوان مجالس به خدمت ایشان گماشتند. با این همه مدیریت جامعه به شکل شورایی هرگز نمی تواند ره به جایی برد؛ زیرا در نهایت هر شورایی نیازمند شخصی است که حکم نهایی را صادر و عزم را بر انجام فرمانی و شوری جمع نماید؛ چنان که خداوند در این باره در قرآن فرموده بود: شاورهم فی الامر فاذا عزمت فتوکل علی الله؛ با آنان در امور جامعه مشورت کن پس هر گاه عزم بر انجام عملی گرفتی بر خداوند توکل کن.(آل عمران آیه 159) به این معنا که عزم بر عهده یک نفری است که مدیریت کلان و کلی جامعه را به عهده می گیرد و این عزم می بایست با توکل همراه شود تا ربوبیت خداوندی در انجام هر کاری ملاک و معیار باشد.

به هر حال ، دانش بشری در نهایت به همان جایی ختم شد که خداوند در آغاز هبوط به آدم ابوالبشر به عنوان دستور کلی بیان کرده بود و از مردمان در طول تاریخ خواسته بود تا این گونه به دانشمندان ( در گذشته پیامبران) مراجعه کنند؛ زیرا آنان هم برخوردار از عقل کامل و هم دانش کافی و لازم و هم چنین پشتیبانی و امدادهای الهی بودند که در قالب توکل به ایشان و جامعه آنان عنایت می شد.

با این همه، مردمان تنها در مقاطع کوتاهی به این فرمان و آموزه وحیانی عمل کردند که از جمله می توان به دولت موسوی(ع)، دولت داودی(ع) ، دولت سلیمانی(ع) ، دولت محمدی (ص) و دولت علوی (ع) اشاره کرد. البته در زمان های اخیر به بخشی از این آموزه دست یافته و به آن عمل می کنند ولی به تمام آن هنوز نرسیده اند که می بایست در مدیریت کلان جامعه ، رهبری را قرار دهند که دارای ویژگی هایی خاص است که در پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) جمع بوده ا ست و برخی از امت ایشان به نام عالمان از آن برخوردار می باشند.

امیرمومنان علی (ع) در بیان انتخاب رهبران و حاکمان جامعه و کشور می فرماید: العلماء حکام علی الناس، دانشمندان حاکمان و رهبران مردم هستند.(غرر الحکم ، آمدی ، ص 20)

این عالمان نخست پیامبران وامامان معصومی هستند که دارای همه برجستگی های اخلاقی و انسانی می باشند و در علم و عمل به کمال رسیده اند و هیچ گونه هوی و هوسی در سر و دل ندارند و جز خدمت و راهنمایی در سر نمی پرورانند و ازسوی خداوند ولایت مستقیم یافته اند و از خطا و اشتباه و گناه مصون و محفوظ می باشند و از عصمت برخوردارند. از این روست که امام صادق (ع) می فرماید : اتقوا الحکومه فان الحکومه هی للامام العالم بالقضا و العادل فی المسلمین لنبی (کنبی) او وصی نبی؛ از حکومت و داوری و قضاوت در میان مردم بپرهیزید ، چرا که حکومت اختصاص به رهبری از قبیل پیامبر یا وصی پیامبر دارد که به داوری آگاه می باشد و در میان مسلمانان به عدالت رفتار می کند.(وسایل الشیعه ، حر عاملی، ج 18 ، ص 7)

اگر این دسته از عالمان الهی در جامعه حضور نداشتند، کسانی را می بایست برگزید که به دسته نخست نزدیک باشند و از عصمتی نزدیک به عصمت ایشان سود می برند و از عصمت اکستابی برخوردار می باشند.

در حقیقت برای این که مدیریت کلان در دست افراد صالح و عادل باشد می بایست شخصی عالم و دانشمندی را برگزیید که تالی تلو پیامبران و امامان (ع) باشند. این شخص است که دیگر نخبگان و شایسته گان در علوم و فنون دیگر را به کار می گیرد و از مشورت و قدرت علمی و عملی آنان برای مدیریت جامعه سود می برد.

امام حسن عسکری (ع) چنان که صاحب وسایل شیعه نقل می کند در باره ویژگی های رهبر دانشمند می فرماید: فاما من کان من الفقهاء صائنا لنفسه حافظا لدینه مخالفا علی هواه مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه و ذلک لایکون الا بعض فقهاء الشیعه لا کلهم.. ؛ از میان فقیهان ، هر که خویشتن دار و نگبهان دینش باشد و با هوای خود مخالفت نماید و فرمان مولایش (خدا ورسول) را اطاعت کند ، عموم مردم باید از او تقلید کنند. این دسته تنها برخی از فقهای شیعه هستند و نه تمام آنان..(وسایل الشیعه ، حر عاملی ، ج 18 ، ص 95 و نیز الاحتجاج، ج 2 ، ص 263)

امام صادق (ع) در روایت عمر بن حنظه از این که مردمان به دولت طاغوت و سلطان جایر رجوع کنند باز داشته است و آنان را به فقیهان و عالمان که حلال و حرام خداوند را می شناسند ارجاع می دهد و از مردم می خواهد چنین افرادی را حاکم خویش قرار دهند.(وسایل الشیعه ، ج 18 ، ص 99)

این دانشمندان و فقیهانی که حاکم الهی هستند و از سوی خداوند مشروعیت ولایت یافته و از سوی مردم می بایست ولایت یابند، کسانی هستند که به مقتضیات زمان و مکان آگاه هستند و می توانند بر اساس رخدادهای زمان خویش تحلیل درستی عقلانی و شرعی داشته و مردمان را به سوی حق رهنمون باشند. از این روست که حضرت مهدی صاحب الزمان (عج) در توقیع خویش می نویسد: و اما الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواه احادیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجه الله علیهم؛ در رخدادها و حوادثی که پیش می آید به راویان احادیث ما مراجعه کنید ؛ زیرا آنان حجت من بر شما و من حجت خدا بر ایشان هستم.(بحار الانوار ، ج 53 ، ص 181 و کمال الدین و تمام النعمه ، ج 2 ، ص 484 و الاحتجاج ، ج 2 ، ص 283 و کشف الغمه ، ج 2 ، 531 )

بنابراین تنها دانشمندانی اسلام شناس، فقیه ، عادل ، متقی ، زمان شناس، شیعه ، مطیع خداوند و رسول و امام ، می توانند مدیریت جامعه را به دست گیرند. این همان چیزی است که در زمان ما از آن به ولایت فقیه تعبیرمی شود که در حقیقت همان ولایت دانشمندان با اوصاف پیش گفته می باشد و فقیه در این جا همان اصطلاح فقهی و مشهور نیست ، بلکه داشتن فقاهت اصطلاحی تنها یکی از ویژگی های برجسته این دانشمندان دارای ولایت و حکومت شرعی می باشد.