از نظر قرآن، کفر و ایمان دارای مراتب متعددی است؛ از همین روست که در آیات قرآنی از ازدیاد ایمان سخن به میان آمده است: هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُوا إِیمَانًا مَعَ إِیمَانِهِمْ؛ اوست آن کس که در دلهاى مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانى بر ایمان خود بیفزایند.(فتح، آیه 4) یا می فرماید: لَیْسَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِیمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ؛ بر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏ اند گناهى در آنچه [قبلا] خورده‏ اند نیست در صورتى که تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و کارهاى شایسته کنند سپس تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند آنگاه تقوا پیشه کنند و احسان نمایند و خدا نیکوکاران را دوست مى دارد. (مائده، آیه 93)

دست یابی به مراحل بالای ایمان نیازمند موفقیت در آزمون های متعدد الهی در راستای اطاعت از خدا و رسول الله(ص) است؛ چنان که می فرماید: قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَکِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمَانُ فِی قُلُوبِکُمْ وَإِنْ تُطِیعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَا یَلِتْکُمْ مِنْ أَعْمَالِکُمْ شَیْئًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ ؛ برخى از بادیه‏ نشینان گفتند ایمان آوردیم بگو ایمان نیاورده‏ اید، لیکن بگویید: اسلام آوردیم؛ زیرا و هنوز در دلهاى شما ایمان داخل نشده است؛ و اگر خدا و پیامبر او را فرمان برید از ارزش کرده ‏هایتان چیزى کم نمى ‏کند. خدا آمرزنده مهربان است. (حجرات، آیه 14)

خدا هم چنین درباره ازیاد کفر و مراتب آن با افزایش گناه از سوی کافران می فرماید: یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدَادُوا إِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُهِینٌ؛ و البته نباید کسانى که کافر شده‏ اند تصور کنند اینکه به ایشان مهلت مى‏ دهیم براى آنان نیکوست؛ ما فقط به ایشان مهلت مى‏ دهیم تا بر گناه خود بیفزایند و آنگاه عذابى خفت ‏آور خواهند داشت. (آل عمران، آیه 178)

با آن که همه افراد انسانی را از نظر اعتقادی می توان به دو دسته اصلی : مومن و کافر تقسیم بندی کرد؛ اما چنان که گفته شد، مومنان و کافران مراتبی دارند که برخی از آن مراتب عبارتند از:

1. مقربان سابقون: اینان از برترین سطح ایمانی برخوردار هستند، به طوری که نامه اعمال آنان را با دو دست تقدیم ایشان می کنند؛ زیرا همان طوری که خدا دو دستش به عطیه باز است: «بَاسِطَ الْیَدَیْنِ بِالْعَطِیَّة»(جنة الأمان الواقیة، المصباح للکفعمی ، ص647) است؛ یا این که هر دو دست خدا یمین و راست و میمنت است: «کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِین‏»(الکافی، الإسلامیة، ج2، ص126) هم چنین مقربان نیز این گونه هستند؛ چنان که در روایت است: «...صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ کِلْتَا یَدَیْهِ‏ یَمِین». (قرب الإسناد ، الحدیثة، ص309) پس مقربان که همان سابقون هستند(واقعه، آیات 10 و 11) با دو دستی که هر دو یمین است می دهند و می گیرند؛ پس دو دستی چیزی را به کسی می دهند و با دو دست ادب نیز از خدای تبارک و تعالی چیزی را می گیرند؛ زیرا در دنیا هر فرمان الهی را با دو دست قوت گرفتند و انجام دادند و چیزی از احسان کم نگذاشتند. اینان البته چیزی به نام نامه اعمال ندارند؛ چون خودشان ترازوی حق تعالی هستند؛ چنان که امام صادق(ع) می فرماید: نحن الموازین القسط (بحارالانوار، ج 7، ص 243؛ تفسیر صافی، ج 2، ص 182؛ علم الیقین، فیض ، ج 2، ص944.) همین مقربان هستند که به عنوان میزان و شاهدان اعمال در قیامت مطرح هستند و دیگران به ایشان سنجیده می شوند.(مطففین، آیه مقربان خودشان بهشت و بهشت آفرین هستند و هر چیزی که بخواهند را ایجاد و خلق می کنند و ابرار و نیکان از آفریده های آنان بهره می برند.(انسان، آیات 5 تا 11؛ مطففین، آیات 18 تا 28)

2. ابرار و محسنان: این گروه در درجه دوم ایمان قرار دارند، از این روست که نامه اعمالشان را با دست راست به ایشان می دهند و ایشان نیز از دست راست می گیرند. اینان را اصحاب یمین می گویند که با میمنت دست یافتند و میمون و مبارک زندگی می کنند.(واقعه، آیه 8) این ابرار نامه اعمالشان که «علیین» است از دست مقربان دریافت می کنند که موازین قسط و شاهدان قیامت هستند.(مطففین، آیات 18 تا 28؛ توبه، آیه 105) ابرار از بهشتی که مقربان می آفریند بهره مند می شوند؛ چنان که انواع شربت ها از انهاری است که مقربان می آفرینند.(انسان، آیه 8؛ مطففین، آیات 18 تا 28) از ابرار می توان به عنوان اهل احسان نیز یاد کرد؛ زیرا اینان تابع همان اسوه های الهی هستند یعنی مقربان هستند؛ خدا درباره ایشان می فرماید: وَ الَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِاِحْسانٍ؛ و کسانی که از سابقون به احسان پیروی کردند و آنان را اسوه خویش قرار دادند.(توبه، آیه 100)

3. اهل رجا و مرجون: این گروه به نام اهل رجا در قرآن مطرح است. خدا درباره آنان می فرماید: وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِاَمْرِ اللَّهِ اِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ اِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ؛ و عده‏ اى دیگر کارشان موقوف به فرمان خداست‏ یا آنان را عذاب مى ‏کند و یا توبه آنها را مى ‏پذیرد و خدا داناى سنجیده‏ کار است.(توبه، آیه 106) اینان با آن که اهل خطا و گناه هستند، هرگز از رحمت الهی مایوس نشده اند و اهل رجا و امید به توبه و عنایت و رحمت الهی بودند. شاید بتوان گفت که این گروه و گروه چهارم در انتظار شفاعت هستند که بیان می شود.

4. معترفان : از نظر قرآن، گروه دیگری از مردم هستند که در یک حالتی قرار دارند که خوب و بد را با هم مخلوط کرده اند و به این امر اعتراف دارند: وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحًا وَآخَرَ سَیِّئًا عَسَى اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ و دیگرانى هستند که به گناهان خود اعتراف کرده و کار شایسته را با کارى دیگر که بد است درآمیخته‏ اند امید است‏ خدا توبه آنان را بپذیرد که خدا آمرزنده مهربان است.(توبه، آیه 102) این گروه در ایمان و عمل سست و فاقد عزم و اراده قوی هستند. بنابراین، از مصادیق مقربان و ابرار نیستند؛ بلکه می توان از آنان به عنوان اصحاب اعراف یاد کرد که در انتظار شفاعت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) هستند؛ زیرا عرف به معنای جای بلند و شناخته شده برای همگان است که مقربان در آن جایگاه قرار دارند؛ از این جهت گاه به خود مقربان از این جهت اصحاب اعراف می گویند که هر یک بر درجه بلندی ایستاده که همگان از اهل قیامت آنان را می بینند و می شناسند. در این جاست که گروه اختلاطی منتظر هستند که مورد شفاعت قرار گیرند تا به شفاعت وارد بهشت شوند. خدا درباره وضعیت اختلاطی ها که به یک معنا می خواهند خودشان را جزو اصحاب و یاران «اعرافیون» قرار دهند، می فرماید: وَبَیْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلًّا بِسِیمَاهُمْ وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ یَطْمَعُونَ  وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا یَعْرِفُونَهُمْ بِسِیمَاهُمْ قَالُوا مَا أَغْنَى عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَمَا کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ أَهَؤُلَاءِ الَّذِینَ أَقْسَمْتُمْ لَا یَنَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَلَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ؛ و میان آن دو گروه حایلى است؛ و بر اعراف مردانى هستند که هر یک از آن دو دسته را از سیمایشان مى ‏شناسند؛ و بهشتیان را که هنوز وارد آن نشده، ولى بدان امید دارند، آواز مى‏ دهند که سلام بر شما ؛ و چون چشمانشان به سوى دوزخیان گردانیده شود مى‏ گویند: پروردگارا ما را در زمره گروه ستمکاران قرار مده! و اهل ا عراف مردانى را که آنان را از سیمایشان مى ‏شناسند ندا مى دهند و مى‏ گویند جمعیت‏ شما و آن همه گردنکشى که میکردید به حال شما سودى نداشت.  آیا اینان همان کسان نبودند که سوگند یاد می کردید که خدا آنان را به رحمتى نخواهد رسانید؛ اینک به بهشت درآیید، نه بیمى بر شماست و نه اندوهگین مى ‏شوید. (اعراف، آیات 47 تا 49) اینانی که هنوز وارد بهشت نشده، ولی امید به آن دارند همین افراد مومن سست ایمان و سست عزم هستند که در دنیا اختلاطی عمل کرده اند. این گوه است که ایشان از شفاعت ماذونان یعنی مقربان الهی برخوردار خواهند شد: مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ(بقره، آیه 255) و نیز می فرماید: وَلَا یَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى؛ و شفاعت نمی کنند، مگر برای کسی که مورد رضایت خدا است.(انبیاء، آیه 28) از نظر قرآن این گروه دوم با توبه و دادن صدقه و دعای پیامبر(ص) می توانند از مشکلات خویش در همین دنیا نیز عبور کنند.(توبه، آیات 102 تا 104)

5. منافقان: خدا درباره این گروه می فرماید: إِنَّ الْمُنَافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیرًا؛ آرى منافقان در فروترین درجات دوزخند و هرگز براى آنان یاورى نخواهى یافت. (نساء، آیه 145) اینان جزو اصحاب مشئمه و اصحاب شمال هستند؛ زیرا کفر ایشان بدتر و خطرناک تر از کافرانی است که علنی کفر می ورزند؛ اینان در اجتماع مومنان فتنه گری می کنند و خطر ایشان برای اسلام وایمان امت خطرناک تر است و در پست ترین جایگاه قرار می گیرند.

6. کافران: از نظر قرآن، گروه دیگری از مردم همان کافران هستند که معروف و مشهور بوده و نامه اعمال ایشان نیز به دست چپ داده شده و به دوزخ رانده می شوند.(واقعه، آیات 41 تا 50)

   در آیات 100 تا 106 از پنج دسته مقربان و محسنان و مرجون و منافقون و معترفون سخن به میان آمده است.