یکی از صفات اساسی در رهبری، شرح صدر است. رهبر جامعه می بایست آن چنان از آستانه بالای تحمل برخوردار باشد که همه شهروندان و افراد جامعه را همانند فرزندان خویش بداند. خداوند در توصیف پیامبر(ص) او را به خلق عظیم ستوده است و در تفسیر آن در آیات قرآنی به موارد بی شماری اشاره کرده که بیانگر و تحلیل کننده علت ستایش به خلق عظیم است؛ زیرا آن حضرت از چنان شرح صدر و آستانه بالای تحمل برخوردار بوده است که نمی توان حتی در پیامبران اولوالعزم نیز کسی را همانند ایشان سراغ گرفت. شدت اذیت و آزارها نسبت به ایشان و اتهامات از سوی دوست نادان و دشمن دانا تا آن اندازه بوده است که آن حضرت می فرماید: وَ ما اُذِیَ نَبِیٌّ مِثْلَ ما اُذیتُ؛ هیچ پیامبری چون من اذیت و آزار نشد. ایشان را دشمنان ساحر و مجنون خواندند و دوستان از اطاعت بی چون و چرا از او سرباز زدند و حتی برخی با آن که عالم بودند که ایشان جز بر اساس وحی سخن نمی گوید و هر آن چه بر زبان می آورد، وحی نازل شده از سوی خداوند است: وَمَا یَنطِقُ عَنِ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ، با این همه می گفتند: الرجل لیهجر، این مرد هذیان می گوید.

منافقان نیز با سوء استفاده از شرح صدر آن حضرت(ص) به عنوان شهروند امت و جامعه اسلامی ، تلاش می کردند تا مقاصد خویش را پیش ببرند. خداوند این صفت آن حضرت(ص) را برخاسته از خلق عظیم ایشان بر می شمارد و در آیه 61 سوره توبه می فرماید: وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یُؤْذونَ النَّبِىَّ وَ یَقولونَ هُوَ اُذُنٌ قُلْ اُذُنُ خَیْرٍ لَکُمْ یُؤْمِنُ بِاللّ?هِ وَ یُؤْمِنُ لِلْمُؤْمِنینَ وَ رَحْمَةٌ للذین آمنوا منکم؛ از ایشان کسانی بودند که پیامبر را اذیت می کردند و می گفتند او شنوا و حرف شنوی دارد و هر چه بگوییم باور می کند؛ بگو او گوش شنوای خیر شماست. این شنوایی به سبب ایمان به خدا و باور به مومنان و از باب رحمت به مردمان است.

آن حضرت(ص) در میان اهل خانه و خانواده اهل مهر و محبت بود و از خطاهای فاحش همسران می گذشت به گونه ای که خداوند از ایشان می خواهد برای آسایش خود هم شده برخی از ایشان را طلاق دهد و اگر پیامبر آنان را طلاق دهد، خداوند به او زنهایی بهتر می دهد ، با این همه این کار را نکرد و نسبت به اذیت و آزارهای ایشان تحمل کرد.(سوره تحریم)

برخی از منافقان تهمت های ناروا در حق ایشان زدند و داستان افک را مطرح ساختند به گونه ای که دوستان نادان هم آن دامن زدند، ولی آن حضرت به سبب خلق عظیم و سعه صدر خویش تحمل کرد.(نور ، آیه 11)

در برخی از موارد نیز خود را بر سر سفره آن حضرت(ص) وقت و بی وقت دعوت می کردند و ساعت ها در انتظار سفره غذا می نشستند و یا پس از خوردن می ماندند و اجازه استراحت و خواب و آرامش و آسایش را از وی سلب می کردند. ولی آن حضرت(ص) به سبب سعه صدر و آستانه بالای تحمل چیزی نمی گفت به گونه ای که خداوند این مساله را مطرح کرده و از مردمان می خواهد که چنین نکنند و از حیا  و عفت پیامبر(ص) سوء استفاده نکنند.(احزاب، آیه 53)

با آن که برخی از دشمنان بر سرش خاکروبه و حتی شکمبه می ریختند یا سنگ باران می کردند، آن حضرت(ص) تحمل می کرد و در کمال آرامش با استدلال و منطق نیک و برهان قاطع با ایشان سخن می گفت و هرگز تبسم از لبانش جدا نمی شد.

این گونه است که خداوند در تبیین خلق عظیم و تعلیل و تحلیل آن می فرماید: فبما رحمة من اللّه لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک؛ پس به سبب رحمت الهی، با خلق مهربانی و خوشخویی می کردی و اگر تندخو و سخت دل بودی مردم از پیرامونت پراکنده می شدند.(آل عمران، آیه 159) آوردن کلمه لو به این معنا است که پیامبر هرگز دارای صفت تندخویی و سخت دلی نبوده و نخواهد بود .

آثار اجتماعی شرح صدر

خداوند به صراحت در تبیین نقش و کارکرد سعه صدر و بالا بودن آستانه تحمل در زندگی به ویژه برای مدیریت اجتماعی و رهبری جامعه می فرماید که شرح صدر موجب می شود تا کارهای به آسانی پیش برود و مسایل سخت به ویژه امور بغرنج و پیچیده اجتماعی ساده و اسان شود. از این روست که حضرت موسی(ع) خواهان شرح صدر می شود تا این گونه کارها و ماموریت های به آسانی انجام گیرد و مشکلات بر طرف گردد.(طه ، آیات 24 تا 26)

البته خداوند در بیان شرح صدری که به پیامبر عظیم شان اسلام داده می فرماید که این شرح صدر آن چنان مهم و اساسی است که مشکلات را به سادگی حل و فصل می کند و هر سختی را به چنان آسانی تبدیل می کند که قابل قیاس نیست. از این روست که با آوردن واژه العسر با حرف تعریف و نکره کردن یسر و تکرار آن ها این معنا را گوشزد می کند که مشکلات بیش از آن چه انتظار می رفت با شرح صدر ساده و آسان می شود.(سوره انشراح ) به این معنا که اگر هر مشکلی راه حلی دارد، با شرح صدر این راه حل بیش از آن چه تصور می شود حلال مشکلات خواهد بود و نه تنها گره مشکلات با دست و اجرای عملی نیازی ندارد، بلکه با بیان و زبان حل می شود.

به سخن دیگر، در حالت عادی اگر گره را با دندان نخواهیم بازکنیم می بایست دست کم از دست استفاده کنیم، ولی با شرح صدر این مشکلات با زبان حل می شود و حتی نیاز به کار دست نیست؛ وقتی دل تسلیم خداست(زمر، آیه 22)، خداوند کاری می کند تا این دل نرم، دل سخت دیگران را نیز نرم کند. این گونه است که سخن چون از دل بر آید لاجرم بر دل نشیند و دل های سخت و کارهای مشکل را نرم و اسان کند.

از دیگر آثار شرح صدر این است که همه اقشار جامعه از رحمت فراگیر و عمومی رهبری بهره مند خواهند شد و رهبری چون پدری مهربان حتی فرزند خطاکار را می بخشد و عفو می کند تا اصلاح شود. از این روست که خداوند پیامبر(ص) را رحمه للعالمین می شمارد و می فرماید: و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین؛ ما تو را جز رحمت برای جهانیان نفرستادیم.(سوره انبیاء، آیه 107) این رحمت رحمانی که جلوه رحمت واسعه رحمانی الهی است، چنان فراگیر است که حتی دشمنان حربی را نیز در می گیرد و اجازه می دهد تا ایشان برای شنیدن سخن حق به منطقه امن جامعه اسلامی در آیند و پس از شنیدن حتی اگر اسلام را نپذیرفتند، به مامن و خانه ایمن خویش بازگردانده شوند.(توبه، آیه 6)

این گونه است که پیامبر(ص) و نفس خویش(آل عمران، آیه 61) امیرمومنان علی(ع) را پدران امت معرفی کرده و می فرمایند: انا و علی ابواه هذه الامه. بنابراین، از منظر پدرانه و دلسوزانه نسبت به همه فرزندان حتی منافقان می نگرد و اجازه می دهد تا ایشان آدم شوند و حتی کافرانی که اذیت می کنند می بخشد تا فرصت بازگشت و توبه یابند و مجازات بسیاری از ایشان را به قیامت واگذار می کند مگر آن که به سلاح دست برده و جنگ راه اندازند و متعرض ایمان و اسلام دیگران شوند.

رهبری هم در مدیریت و هم در ابلاغ مطالب و همراه سازی دیگران نیازمند سعه صدر و شرح صدر می باشد؛ از این روست که خداوند برای این که دیگران در برابر مطالب ابلاغی واکنش احساسی و تند نشان ندهند، خواهان سعه صدر می شود، زیرا افزایش آستانه تحمل و مدیریت احساسات و عواطف در هنگام مشکلات و سختی ها موجب می شود تا سلاح از دست دشمن بیرون آید و نتواند در برابر بردباری و صبر و تحمل رهبری مقاومت نماید. از این روست که یکی از آثار سعه صدر را رهایی از حرج دانسته است.(اعراف، آیه 2)

این ها تنها گوشه ای از حقیقت شرح صدر و تاثیرات آن در رهبری امت و جامعه است. بنابراین هر مسئولی در هر مقام و منصب خرد و کلان می بایست آستانه تحمل خویش را افزایش دهد و با تقویت ایمان و اسلام و تسلیم در برابر خداوند، شرح صدر به دست آورد تا بتواند مدیریت جامعه را در سلامت و امنیت و آرامش با کم ترین هزینه ها انجام دهد.