همت ، عمل قلبی و حالت نفسانی در انسان است. این حالت برای هر کسی تحقق نمی یابد؛ زیرا همت، حالتی است که انسان آگاهانه و از روی قصد به انجام عملی گرایش می یابد و خواهان تحقق آن می شود و برای دست یابی به آن با وجود موانع جدی اقدام می کند. از این روست که همت را عزم و اراده ای قوی در شخص دانسته اند که هر مقاومت و مانع ای را از سر راه بر می دارد و تا دست یابی به هدف و مطلوب از کار و تلاش باز نمی ایستد.
براین اساس می بایست در تحقق و ایجاد این حالت به این نکته توجه داشت که مولفه های چند از جمله علم و بصیرت در کنار شوق و اراده قوی و عزم جدی لازم است تا همت تحقق یابد؛ زیرا اشخاص دارای همت ، کسانی هستند که از بینش و آگاهی خوبی نسبت به موضوع برخوردار بوده و از موانع تحقق و دست یابی آن آگاهی دارند و با قصد و علم می کوشند تا آن چه مطلوب است را با کار و تلاش به دست آورند.
البته درجات همت و سطوح آن در اشخاص متفاوت است، زیرا بینش و نگرش انسان ها به هستی و اهداف و مقاصد آفرینش متفاوت است و هر کسی بر اساس علم و آگاهی خود ، گام بر می دارد و رفتار می کند. از این روست که همت را بر اساس متعلق آن، به همت پست و همت بلند دسته بندی کرده اند تا نشان دهند که تا چه اندازه علم در ایجاد انگیزه نقش دارد و چگونه دانش و آگاهی کامل و قوی نسبت به چیزی یا موضوعی می تواند انگیزه ها را در انسان قوی کند و او را به سوی انجام کاری به تلاش و کوشش وادارد.
هر چه انسان نسبت به جهان آفرینش و اهداف و فلسفه خلقت آگاهی بیش تر و کامل تری داشته باشد، گرایش خویش را بهتر می تواند تبیین نماید و حرکت های خود را سامان دهد. کسانی که هدف از آفرینش را عبودیت در مسیر دست یابی به یقین تقربی و شهودی می دانند ، عزم بلند و همت عالی تری نسبت به کسانی دارند که تنها به دنیا و آسایش و آرامش نسبی و موقت آن دل بسته ا ند. این گونه ا ست که کار و تلاش مومنان عالم به حقیقت هستی، بیش تر و فراگیرتر است و می کوشند تا دیگران نیز از کار و تلاش ایشان در مقام مظهریت ربوبیت الهی بهره برند.
در سیر و سلوک عرفانی نیز چنین افرادی به مقاماتی دست می یابند که فاقدان علم و آگاهی و بینش و نگرش سست و ناقص هرگز در ذهن خویش آن را تصور نمی کنند ، چه رسد که آن را مقصد و مقصود خود قرار دهند و همت به رسیدن آن داشته باشند و برای آن تلاش کنند.
عارفان درباره چگونگی دست یابی مقامات عالی بر این نکته توجه دارند که تاثیر خودسازی و ریاضت شرعی زمانی در شخص بروز و ظهور می کند که وی دارای همت بلند و عالی باشد. از این رو می گویند:«الریاضات الشرعیة انما تنتج لذوى الهمم العالیه و اما لغیرهم فانما تنتج رقة الحال »؛ ریاضیات شرعى زمانى نتیجه مىدهد که انسان داراى آن ریاضت، بلندهمت و نظربلند باشد و براى کسانى که همتبلند ندارند، غیر از رقت حال چیزى دست نمىدهد.
این همت بلند و سمو همت زمانی رخ می نماید که شخص نسبت به حقیقت هر چیزی آگاهی و علم درست و کاملی داشته باشد، وگرنه در سیر و سلوک حقیقی باز می ماند و به خیال خود به چیزی از مقامات عالی انسانی دست می یابد در حالی که از حقیقت به کلی دور مانده است.