انسان به طور طبیعی و فطری در جست و جوی کمال است و ازهر آن چه نقص است گریزان می باشد. همین گرایش طبیعی به کمال است که حتی مفسدان وا می دارد تا برای بقای خود در جامعه ای که عموم آن به طور فطری و عقل سلیم گرایش به خوبی ها و زیبایی ها و اصلاحات دارند ، خود را مصلح نامند و ظالمان در سایه شعار عدالت خواهی به ظلم و ستم پردازند؛ زیرا در غیر انسان از سوی جامعه طرد می شوند و امکان حضور وعمل از آنان در اجتماع سلب می شود.

به نظر می رسد که حتی برخی از مفسدان و ظالمان گرایش به اصلاحات و عدالت دارند و به سبب اشتباه در تطبیق یا تغییر جزیی در فطرت و بیماردلی، گرایش به فساد و ظلم یافته اند. این بدان معنا خواهد بود که گرایش طبیعی به ظلم و بی عدالتی و فساد، وجود ندارد و به علل درونی و عوامل بیرونی چنین گرایش و تبدیل و تغییری رخ داده است.

اکنون این پرسش پیش می آید که چرا انسان به سوی ظلم و بی عدالتی و فساد می رود و چگونه از مسیر اصلی فطرت و عقل سالم دور و گمراه می شود؟ نویسنده در این مطلب با بررسی آموزه های قرآنی می کوشد تا تحلیل و تبیینی از چرایی و چگونگی گمراهی بشر از فطرت سالم و عقل سلیم به دست دهد. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

عوامل سه گانه گمراهی بشر

روان شناسان همواره از سه عامل مهم در زندگی بشر سخن گفته اند. آنان به عواملی چون وراثت و محیط و زمان توجه ویژه ای دارند؛ زیرا نقش آن را در زندگی بشر بیش از هر چیز دیگری ارزیابی می کنند. بسیاری از خصوصیات انسانی از طریق وراثت منتقل می شود. در حوزه علم اخلاق نیز گفته شده که وراثت نیز همانند دیگر حوزه نقش کلیدی دارد. از این روست که در آموزه های وحیانی اسلام، به انتخاب همسر تاکید خاص و ویژه ای شده است و خداوند در قرآن از مومنان خواسته است تا در انتخاب همسر نخست به مساله ایمان وی توجه کنند و در دام زیبایی بی ایمان نیافتند حتی اگر زیبایی چنان باشد که شخص را شگفت زده نماید(بقره آیه 221)؛ زیرا بنیاد رفتارهای آدمی را بینش و نگرش وی می سازد که از آن به عنوان ایمان یاد می شود؛ چون ایمان ، همان بینش و نگرش انسان همراه با احساسات و عواطف است که به شکل عقیده در جان آدمی رسوخ و نفوذ می کند. از این روست که در همین آیه کنیز و برده را برتر از زن آزادی بر می شمارد که مشرک و زیبا و آزاد است.

خداوند در آیه 27 سوره نوح (ع) از زبان آن حضرت می فرماید که علت هلاکت جمعی قوم نوح آن بوده است که ایشان به جایی رسیده بودند که قابلیت بازگشتی برایشان نبوده است ، زیرا از فطرت سالم و عقل سلیم به کلی دور افتاده بودند. آن حضرت (ع) درباره قوم خود می فرماید: لایلدوا إلاّ فاجراً کفّاراً؛ جز فاجر و کافر نزایند.

روایات نیز در کنار آیات قرآنی به انتخاب همسر خوب و مومن توجه می دهد و از انتخاب خضراء الدمن پرهیز کند؛ زیرا زنی که در محیط بدی رشد کرده هر چند زیبا باشد، نمی تواند فرزندان صالح و مومن تربیت کند و به اجتماع تحویل دهد. از پیامبر(ص) روایت شده که فرمود: " أیها الناس إیاکم وخضراء الدمن " قیل: یارسول الله وما خضراء الدمن؟ قال: " المرأة الحسناء فی منبت السوء ". ازاین روست که در روایات از مردان خواسته شده تا زنی عفیف و پاکدامن ، ریشه دار و اصیل و شریف و کریم را برای زندگی برگزینند که به یاری مرد در امور دین و دنیایش بشتابد. از پیامبر(ص) روایت شده که  فرمود: " إختاروا لنطفکم فإن الخال أحد الضجیعین ".

امام صادق (ع) هنگامی که یکی از یارانش می خواست ازدواج کند فرمود: قد هممت ان أتزوج: " انظر این تضع نفسک ومن تشرکه فی مالک وتطلعه على دینک وسرک، فان کنت لابد فاعلا فبکرا تنسب إلى الخیر والى حسن الخلق ".

آن حضرت (ع) هم چنین فرمود: " إنما المرأة قلادة، فانظر ما تتقلد، ولیس للمرأة خطر لا لصالحتهن ولا لطالحتهن، فأما صالحتهن، فلیس خطرها الذهب والفضة، هی خیر من الذهب والفضة، وأما طالحتهن فلیس خطرها التراب، التراب خیر منها ".

بنابراین اصل نخست انتخاب همسری مومن و خوب است و زیبایی یا ثروت در مرحله بعدی قرار می گیرد. پیامبر (ص) می فرماید: " من تزوج امرأة لا یتزوجها إلا لجمالها لم یر فیها ما یجب (یحب)، ومن تزوجها لمالها لا یتزوجها إلا له وکله الله إلیه، فعلیکم بذات الدین ".

در انتخاب شوهر نیز می بایست کسی را انتخاب کرد که افزون بر ایمان ، انسانی  پاک دامن و عفیف و خوش خو باشد و از شرابخواری و بدخویی دور باشد  

از رسول الله صلى الله علیه وآله روایت است که فرمود: " النکاح رق فإذا انکح احدکم ولیدة فقد أرقها، فلینظر احدکم لمن یرق کریمته " از امام صادق(ع) که فرمود: " من زوج کریمته من شارب الخمر فقد قطع رحمها ".

شخصی به امام رضا علیه السلام نامه نوشت که یکی از بستگان و خویشان وی که انسان بد اخلاقی است به خواستگاری اش رفته است. امام در پاسخ نامه وی نوشت:" لا تزوجه إن کان سئ الخلق؛ اگر بد خلق است با او ازدواج نکن .(منهاج الصالحین، آیت الله سید علی سیستانی ، کتاب نکاح)

به هر حال نمی توان از نقش وراثت در زندگی بشر چشم پوشید؛ زیرا یکی از مهم ترین علل و عوامل رشد و بالندگی بشر شرایط خوب وراثتی است و این عامل همان گونه که در رشد و بالندگی طبیعی و جسمی بشر نقش دارد در مسایل اخلاقی و ایمانی نیز تاثیرگذار می باشد.

در همین آیات و روایات به نقش محیط به عنوان عامل تاثیرگذار دیگر نیز اشاره شده که می توان از آن به عنوان دومین عامل تاثیرگذار یاد کرد.

عامل سوم ، زمان است ؛ زیرا زمانی که انسان در آن رشد می کند همانند محیط و مکان در زندگی بشر نقش مهمی ایفا می کند. کسانی که در زمان قوم نوح می زیستند، در زمانی نامناسب در محیط و مکانی نامناسب قرار گرفتند. بنابراین این سه عامل می تواند در هدایت و گمراهی بشر نقش کلیدی را ایفا نماید. از این رو، لازم است تا جایی که در توان و قدرت و اراده بشر است ، از نظر وراثتی و محیطی و زمانی شرایط مناسبی برای خود و فرزندان فراهم آورد تا از گمراهی به دور باشد.

به نظر می رسد که وارثت عامل درونی همانند هواهای نفسانی باشد که موجبات گمراهی بشر را فراهم می آورد. عوامل دیگر یعنی محیط و زمان را می بایست از عوامل بیرونی بر شمرد که همانند ابلیس موجبات گمراهی وی می شود.