حرکت فطری انسان به سوی خدا و لقاء الله است. خدا می فرماید: یَا أیّهَا الإنسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَی رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاَقِیهِ؛ ای انسان به راستی که تو به سوی پروردگارت در حرکت خاص و سنگین هستی تا به ملاقاتش برسی.(انشقاق، آیه 6)

البته همه انسان ها با مرگ به لقاء الله می رسند، ولی لقاء الله برای همه در یک سطح نیست؛ زیرا برخی با جلال الهی مواجه می شود و برخی با جمال الهی. هم چنین این گونه نیست که همگی به لقاء الله در سطح «قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» برسند که نزدیک مقام قرب انسان و مصداق اتم و اکمل آن پیامبر(ص) است.(نجم، آیات 8 و 9)

قرآن از افرادی که در حال احتضار و در حال انتقال به عالم برزخ هستند، نقل می کند که خواهان بازگشت به دنیا هستند و می گویند: رَبِّ ارْجِعُونِ؛ پروردگارم مرا برگردان!(مومنون، آیه 99) آنان بارها این خواسته را تکرار می کنند؛ زیرا اینان وقتی به لقاء الله رسیدند، می بینند که از آن حقیقت بسیار دور هستند و می بایست با بازگشت به دنیا آن را اصلاح کنند و خود را به آن حقیقت نزدیک سازند و تقرب جویند.

از نظر قرآن، هر کسی در دنیا بر اساس معرفت و محبت خویش یعنی علم و عمل به خدا تقرب مجوید؛ البته این خدا جلوه های بسیاری دارد. سطوح تجلیات الهی که مقام فعل الله است، بسیار متفاوت است؛ چرا که خدا با آن که با همه هستی از جمله انسان است: هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ؛ او با شما هر جا باشید(حدید، آیه 4) ولی برای هر کسی چنان تجلی می کند که او در آن سطح قرار دارد. البته این تجلیات در سطوح گوناگون به سبب همان «صمدیت» الهی است که همه چیز را پر کرده است و جای خالی و «جوف» نگذاشته است. این گونه است که خدا «الدَّانِی فِی عُلُوِّهِ وَ الْعَالِی فِی دُنُوِّهِ؛ پایین در بلندی و بلند در پایین است.»(صحیفه سجادیه، دعای 47)

پس افراد عادی در هنگام مرگ با سطحی از خدا مواجه می شوند و به لقاء او می رسند که سطح معرفتی و قربی آنان است. برخی خدا را در مقام «هو الضارّ و النافع و الشافع و القابض» می یابند و با او ملاقات می کنند؛ برخی دیگر نیز در سطح «الله» یا «هو» به ملاقات پروردگارشان می روند. هر کسی پروردگار خودش را می بیند که با آن انس گرفته است و او را در همان سطح ربوبیت کرده و پرورانده است.

پس کسی که با اوصاف جزیی خدا در جلال یا جمال یعنی با آن اسماء هزارگانه جوشن کبیر ارتباط یافته در همان سطح به ملاقات «ربه» می رود و کسی دیگر چون پیامبر(ص) در مقام «عبده» در ساحت «قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَی» به ملاقات پروردگارش می رود. بنابراین هر کسی همان عندالاحتضار به لقای پروردگارش می رسد.

حال پرسشی که مطرح است این است که آیا در حرکت انسان همان طوری که در دنیا بوده، در عالم برزخ نیز ادامه می یابد و انسان بعد الموت نیز آن حرکت را ادامه می دهد یا نه؟

گفته شد که انسان هنگام احتضار در عالم برزخ به ملاقات پروردگار و رب خویش می رود و با آن ملاقات می کند. کسانی که به ملاقات پروردگار خویش در سطح نازل یا متوسط نایل شده اند، آیا می توانند به مراحل بالاتر بروند و این حرکت را در دو جهت جمال یا جلال ادامه دهند؟

مشکل از آن جا پیش می آید که حرکت نیازمند ماده است و در عالم برزخ ماده نیست؛ پس لزوما دیگر حرکتی نخواهد بود.

در پاسخ باید گفت که در عالم برزخ حرکت ادامه می یابد؛ زیرا آن چه که از امیرمومنان (ع) از رسول الله(ص) نقل کرده که ایشان فرمود: «الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لاَ حِسَابَ وَ غَداً حِسَابٌ وَ لاَ عَمَلَ؛ امروز در دنیا عمل است و حساب نیست و فردا در قیامت حساب است و عمل نیست»(نهج البلاغه، خطبه 42)، درباره قیامت وپس از آن است، نه مربوط به عالم برزخ؛ زیرا آیات و روایات بسیاری است که ثابت می کند که نه تنها رشد علمی در برزخ است بلکه رشد عملی نیز انجام می شود و انسان در عالم برزخ نوعی از رشد علمی و عملی را تجربه می کند؛ زیرا عالم برزخ خصوصیاتی از دنیا و آخرت را با خود دارد. بر اساس خصوصیات دنیوی رشد علمی و عملی وجود دارد؛ و بر اساس خصوصیات اخروی این حرکت نمی تواند همانند دنیا باشد، بلکه بسیار کند و بطیء است.

از نظر آموزه های وحیانی قرآن، انسان دارای دو دسته از اعمال مستقیم و غیر مستقیم است؛ تعبیر قرآنی «ما قدمت و اخرت»(انفطار، آیه 5) یا «مقدم و آثار»(یس، آیه 12) است؛ زیرا هر عملی آثاری دارد که تا آن آثار عمل در دنیا هست، شخص ثواب و عقاب عمل خویش را می برد؛ اگر سنت خوبی گذاشت از آن بهره مند است و اگر بد کرد و سنت بدی به جا گذاشت، گرفتار آثار آن در برزخ می شود. پس با مرگ هر انسانی هر چند که محدودیتی برای عمل اوست، ولی دست عمل او در باقیات صالحات یا باقیات طالحات بسته نیست و شخص ازآن بهره مند شده و رشد علمی و عملی خود را در عالم برزخ ادامه می دهد.

البته باید توجه داشت که در عالم برزخ شخص مرده از نظر علمی به معرفت تمام دست می یابد و حتی به کمالات علمی می رسد؛ چرا که پرده ها کنار می رود و کشف الغطاء رخ می دهد(ق، آیه 22) اما این گونه نیست که هر کسی جهلش به علم تبدیل شد، فسق او به عدل تبدیل شود؛ زیرا دایره عمل نسبت به دنیا بسته تر است؛ پس شخص تنها در جهاتی که از قبل در دنیا سنگ بنای آن را گذاشته به کمال می رسد؛ شری که بنا گذاشته بیش تر می شود یا خیری که گذاشته در وی تقویت می شود. این کم و زیاد شدن صفتی که در دنیا در خود ایجاد کرده در برزخ نیز ادامه می یابد؛ البته چون ماده در آن عالم برزخ نیست، خود شخصی نمی تواند کمالی جدید را ایجاد کند، بلکه تنها صورت کمالی که داشته را می تواند تکمیل کند و به تمامیت برساند و این نیز به سبب باقیات صالحات یا باقیات طالحات خودش است.

در دنیا می توانست به سادگی عقد الذهن را به عقد القلب تبدیل کند و باوری علمی خویش را به باور عملی برساند و گِره قضیه را به گِره قلب تبدیل نماید؛ اما در برزخ و آخرت چنین چیزی ممکن نیست، مگر در دنیا این گره را هر چند ضعیف زده باشد.

پس آن چه که مرده در عالم برزخ دریافت می کند همان محصولات کار خویش در دنیا است. پس آنچه را ما در دنیا از خیرات به اموات نثار می‌کنیم و به آنها می‌رسد ، محصول کار خودش است؛ لذا اگر کسی در دنیا به شکل ضعیف نیز این عقد ایمان را در دلش ایجاد نکرده و گامی آغازین در کمالی را برنداشت و مثلا در صف مؤمنین نبود، هر چه انسان برایش طلب مغفرت بکند به او نمی‌رسد؛ زیرا خدا می فرماید: «آثَارَهُمْ»(یس، آیه 12) و شکی نیست آثار هر کسی کاری است که او زمان حیات خودش انجام داده است.

به هر حال، تکامل در عالم برزخ نیز وجود دارد، هر چند که ماده دنیوی نیست، ولی ماده مثالی و برزخی است. این ماده برزخی همانند ماده ای است که در رویا انسان دارد. با این که بدن جسدانی در رختخواب است، انسان با بدن مثالی و برزخی خویش در رویا در حال سفر به جاهای گوناگون است. پس انسان در عالم برزخ با بدن مثالی خویش در حال حرکت است، هر چند که این از نظر دانایی و معرفتی خیلی راحت رشد می کند، ولی در حوزه عملی سخت و دشوارتر است.