از نظر فقه اصغر یعنی وقتی به توضیح المسایل مراجعه می کنید، می گویند که نیت گناه، گناه نیست و خداوند کسی را به سبب نیت گناه، مجازات نمی کند؛ پس زمانی شخص را به عنوان گناهکار مجازات و کیفر می کنند که آن نیت گناه در عمل به شکل گناه در آید. پس اگر کسی قصد و نیت دزدی یا زنا داشت، ولی به هر دلیل از درون یا بیرون مرتکب آن نشد، مجازات دزد و زناکار بر وی بار نمی شود.

اما در فقه اکبر که شامل علم کلام است، نیت گناه، گناه حساب می شود؛ و نه تنها در قیامت آثار دارد، بلکه در همین دنیا نیز آثار خودش را نشان می دهد. از همین روست که خدا به انسان هشدار می دهد و می فرماید: اِنْ تُبْدُوا ما فی‌ اَنْفُسِکُمْ اَوْ تُخْفُوهُ یُحاسِبْکُمْ بِهِ اللَّهُ؛ اگر آن چه را در نفس های خودتان است، آشکار یا مخفی و نهان کنید، خدا آن را برای شما حساب می کند.(بقره، آیه 282) حال آن چه نهان کردید، نیت خیر باشد یا نیت شر، همان را محاسبه می کند.

از آن جایی که خدا از خودمان به خودمان نزدیک تر است(ق، آیه 16) به طور طبیعی نه تنها از آشکار ما بلکه سرّ و خفیات و اخفی نیز خبر دارد که جزو ضمیرناخودآگاه ما است و خودمان نیز از آن خبر نداریم.(طه، آیه 7) از همین روست که به انسان هشدار می دهد که از خدا برحذر باشند و هرکاری را فکر یا عمل نکنند: وَ اعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ یَعْلَمُ مَا فِی اَنْفُسِکُمْ فَاحْذَرُوهُ؛ بدانید که خدا آن چه در نفس های شما است می داند، پس از خدا حذر کنید.(بقره، آیه 235)

کسی که نیت گناه دارد، نشان می دهد که دارای خباثت سریره و باطن است. به طور طبیعی بخشی از شخصیت انسان همان سرایر اوست، چنان که بخشی از آن ها در عمل نیز خودش را نشان می دهد. البته عمل تنها فعل خارجی و بدنی نیست، بلکه نیت و ایمان و امور باطنی نیز عمل است. بر همین اساس است که این خباثت سرایر در قیامت و دنیا خودش را نشان می دهد و خدا نیز شخص را بدان محاسبه می کند؛ چنان که اگر سرایر طیب باشد محاسبه نیز مثبت خواهد شد. خدا می فرماید: وَوُضِعَ الْکِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِینَ مُشْفِقِینَ مِمَّا فِیهِ وَیَقُولُونَ یَا وَیْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْکِتَابِ لَا یُغَادِرُ صَغِیرَةً وَلَا کَبِیرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَدًا ؛ و کارنامه عمل شما در میان نهاده مى ‏شود آنگاه بزهکاران را از آنچه در آن است بیمناک مى ‏بینى و مى‏ گویند اى واى بر ما این چه نامه‏ اى است که هیچ کار کوچک و بزرگى را فرو نگذاشته جز اینکه همه را به حساب آورده است و آنچه را انجام داده‏ اند حاضر یابند و پروردگار تو به هیچ کس ستم روا نمى دارد.(کهف، آیه 49)

البته باید توجه داشت که گاهی شخص، نیت دارد، ولی نیت وی عملی نمی شود، مانند دو نفری که به جنگ هم رفته اند و می خواستند یک دیگر را بکشند، هر دو دوزخی هستند، چنان که پیامبر(ص) می فرماید: الْقَاتِلُ وَ الْمَقْتُولُ فِی النَّار؛ قاتل و مقتول هر دو در آتش هستند؛ چون مقتول هم می خواست، قاتل را بکشد، ولی نتوانست بکشد و خودش کشته شده است.(تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج 6، ص 174)