معرفت نفس مقتضی معرفت رب است؛ انسان زمانی که توانایی ها و ناتوانی های نفس خویش را بشناسد ، این را با توانایی هایی خدا مقایسه می کند. از آن جایی که نفس انسانی، مظهر همه اسمای الهی است، از این ظرفیت بی پایان اسمایی برخوردار است که آنها را ظهور دهد. البته برای ظهور این اسمای الهی در وجودش نیازمند ربوبیت الهی است؛ زیرا بی ربوبیت الهی انسان نمی تواند بذر وجودش را بارور کند؛ از این جاست که در می یابد هماره نیازمند خدایی است تا در مقام ربوبیت، بذر وجود اسمایی اش را پرورش دهد و او را به کمال برساند.

انسان وقتی از این منظر به خود و خدا می نگرد، می بیند با همه توانایی اسمایی اش، در برابر خدای غنی حمید، فقیر است و ستون فقراتی ندارد تا بیایستد و اسماء الهی را در خود ظهور دهد.(فاطر، آیه 15)

شناخت نسبت به فقر ذاتی و هویتی خودش به این معنا است که انسان می داند برای قیام نیازمند خدا است و بی خدا نمی تواند همان طوری که وجود داشته باشد، از اسمایی وجودی الهی در خود بروز و ظهوری داشته باشد. این جاست که به سمت و سوی پروردگارش توجه می یابد. البته هر نفسی از نفوس چه از انسان و چه جنیان یا دیگر آفریده ها، میزان معرفتش نسبت به پروردگارش به میزان اسمایی الهی است که در ذات او به ودیعت گذاشته شده است. از آن جایی که انسان دارنده تمام اسمای الهی است، به طور طبیعی معرفت انسان نسبت به پروردگارش بیش تر از جنیان یا دیگر آفریده ها است. البته باید توجه داشت که هر شخص انسانی با آن که همه اسمای الهی را دارا است، ولی میزان شناخت و توجه اش به این اسماء الهی میزان و سطح شناختش را نسبت به پروردگارش را تعیین می کند. از این روست که امیرمومنان امام علی(ع) به نقل از پیامبر اکرم(ص) می فرماید: من عرف نفسه فقد عرف ربه؛ هر کسی نفس خویش را شناخت به همان میزان پروردگار خودش را شناخت.

این شناخت گام اول بیداری و حرکت به سوی خدا است. انسان تا به این شناخت نرسد، گامی برای رسیدن به مقامات بر نمی دارد. انسان باید بداند که بی اقامه الهی نمی تواند قیامی داشته باشد؛ زیرا فقیر است.

البته از نظر قرآن، همین شناخت و توجه یابی نیازمند یک تعلیم و تحریک بیرونی در مقام عمل و عمل است؛ زیرا هیچ نفسی بدون تعلیم و تحریک بیرونی نمی تواند به شناخت و حرکت دست یابد. از این روست که نیازمند تعلیم معلم اول و تزکیه مزکی اول یعنی خدا است(نور، آیه 21) که مظهر معلم و مزکی اول نیز رسول الله و اهل بیت عصمت و طهارت هستند.(بقره، آیات 129 و 151؛ آل عمران، آیه 164، جمعه، آیه 2 و آیات دیگر)

تعلیم شناخت را به انسان می دهد و تزکیه رشد حرکتی را در مقام عمل به وی می بخشد و این گونه است که ذهن و قلب و جوانح و جوارح او درگیر می شود. بنابراین هماره یک القای ذکر و یادآوری بیرونی لازم است تا نفس بیدار شود و شناخت یابد و حرکت عملی را آغاز کند.(مرسلات، آیه5)

خدا می فرماید: قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ؛ ای پیامبر بگو: جز این نیست که من شما را به تنهایی یا .. موعظه می کنم که «قیام لله» داشته باشید.(سبا، آیه 46) پس تا از سوی بیرونی موعظه بیدار باشی نباشد، انسان بیدار نمی شود. وقتی بیدار می شود که همه چیزش برای خدا باشد. پس تا کارهایش برای غیر خدا باشد نه برای خدا، بیدار نشده است.