از آموزه های وحیانی قرآنی بر می آید که تقوای الهی دارای درجاتی است. به این معنا که تقوای امری تشکیکی و دارای مراتبی است که میان پایین تا مرتبه بالای آن چنان فرق است که گویی تنها یک اشتراک لفظی در این جا مطرح است نه اشتراک معنوی؛ در حالی که اشتراک لفظی نیست، بلکه اشتراک معنایی است ولی تنها میان آن ها چنان است که انسان گمان می کند که این تقوای پایین اصلا تقوا نیست؛ چنان که وقتی نور کرمک شبتاب را می بیند و با خورشید می سنجد به این معنا می رسد که اصلا این نور کرمک، نور نیست؛ در حالی این نیز نور است. در اصطلاح علمی به این گونه فاصله های بسیار میان مصادیق یک حقیقت به عنوان مراتب تشکیکی یاد می شود؛ یعنی تفاوت مراتب چنان است که گویی انسان را به شک می اند که این ها مصادیق یک حقیقت نیستند، بلکه حقایق جداگانه هستند، در حالی که وقتی دقت نظر می شود معلوم است که همه از مصادیق یک حقیقت هستند.

میان تقوای عام تا تقوای خاص تا تقوای اخص این گونه تفاوت مرتبه وجود دارد. خدا درباره مراتب تقوا به شکل کلی می فرماید: لَیْسَ عَلَى الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جُنَاحٌ فِیمَا طَعِمُوا إِذَا مَا اتَّقَوْا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَأَحْسَنُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ ؛ بر کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏ اند گناهى در آنچه قبلا خورده‏ اند نیست در صورتى که تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند و کارهاى شایسته کنند سپس تقوا پیشه کنند و ایمان بیاورند آنگاه تقوا پیشه کنند و احسان نمایند و خدا نیکوکاران را دوست مى دارد. (اعراف، آیه 93)

در این آیه خدا از اهل ایمان و تقوا می خواهد تا ایمان و تقوا خویش را افزایش دهند و این را سه بار تکرار می کند که دلالت بر سه مرتبه تقوا دارد.

البته در آیات دیگر به شکل تفصیلی به این سه گانه و آثار آن اشاره می کند. به عنوان نمونه درباره مرتبه متوسط تقوا یا تقوای خاص می فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏ اید از خدا آن گونه که حق پرواکردن از اوست پروا کنید و زینهار جز مسلمان نمیرید. (آل عمران، آیه 102)  

در این آیه خدا خطاب به اهل تقوا می فرماید که تقوایی پیشه گیرند که حق تقوا را به جا بیاورد. «حق تقاته» مرتبه برتر از تقوای عام است. این تقوا البته ناظر به کیفیت نیز می تواند که هیچ گونه ریا و اما اگر در تقوای شخص نباشد؛ اما ناظر به مساله تسلیم است که در تقوای خاص، انسان خود را تسلیم می کند و هر کاری را انجام می دهد تنها در راستای رضای الهی است.

مرتبه برتر از تقوای خاص که از آن به «تقوای حق تقاته» یاد شده، همان تقوای اخص است که از آن به تقوای در حد استطاعت یاد می شود. خدا می فرماید: فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ؛ پس تا مى‏ توانید از خدا پروا بدارید.(تغابن، آیه 16)

در این آیه بیان شده که تقوا داشتن باید در حد استطاعت باشد، یعنی هر چه توان دارید تلاش کنید تا به این درجه و سطح از تقوای الهی برسید و این مرتبه را درک کنید؛ یعنی از تمام ظرفیت خویش برای کسب تقوا استفاده کنید که فراتر از تقوای «حق تقاته» است.

البته برخی گفته اند که این تقوای استطاعتی ناظر به کمیت است چنان که حق تقاته ناظر به کیفیت است؛ اما با درنگ و تامل در آیات می توان دریافت که تقوای استطاعتی از مصادیق تقوای اخص و فراتر از تقوای خاص یعنی تقوای حق تقاته است؛ زیرا در این جا از انسان خواسته می شود تا جایی که جا دارد تلاش کند تا هر آن چه از تقوا و مصداق خارجی آن برای انسان شدنی است ، آن را درک کند و در خود تحقق بخشد.

البته برخی بر این باورند که حق تقاته همان تقوای اخص است و تقوای استطاعتی نوعی تخفیف است. بنابراین از مصادیق تقوای خاص خواهد بود